Anadolu’nun Türkleşmesinde Değerli Rol Oynamış Ahi Teşkilatı’nın Kurucusu Ahi Evran Kimdir?

1071 Malazgirt Zaferi sonrası Türkler akın akın Anadolu’ya gelmeye başlamış ve bu topraklarda hem kendi geleneklerini sürdürmüş hem de İslamiyet ile tanışmışlardır. Bu süreçte rol almış sayısız isimden bahsetmek mümkün lakin bunlar ortasında en değerlilerinden bir tanesi elbet Ahi Teşkilatı’nın kurucusu olan ve bölgede uzun müddet tesirli olmuş Ahi Evran’dır. 

Ahi Evran hakkında günümüze kadar bilgilerin büyük bir kısmı aslında menkıbe ismi verilen destansı öykülerdir. Elbette bunlar temel kaynak olarak kabul edilebilir lakin bazı anlatılar vakit zaman mitolojik öğeler bile içerdiği için tam olarak Ahi Evran kimdir sorusuna kesin bir karşılık vermek mümkün değil. Tekrar de gelin bilinenler ışığında Ahi Evran neler yapmıştır yakından bakalım. 

Büyük üstatlardan ders alma talihi bulmuş bir genç: Ahi Evran kimdir?

Pîr Mahmud bin Ahmed Nasirûddin Ahî Evran bin Abbas Velî, Pîr Ahî Evrân Velî üzere isimlerle de anılan Ahi Evran; kesin olmamakla birlikte 1171 yılında bugün İran sonları içerisinde bulunan Hoy kasabasında dünyaya gelmiştir. Tarih kesin olmasa bile bu bölgede doğmuş olması mümkündür zira Hoy kasabası, Büyük Selçuklu hükümdarlarından olan Tuğrul Bey’in tahta geçmesinden sonra bir Türkmen diyarı olmuştur. 

Sonraki yıllarda Azerbaycan’a geçen Ahi Evran, Horasan ve Maveraünnehir bölgesinde devrin kıymetli üstatlarından dersler aldı. Bağdat’a giderek Fütüvvet Teşkilâtı’na katılması ise sonraki yıllarda kuracağı Ahi Teşkilatı fikirlerini yeşerten olay oldu. 

Ahiliği, Fütüvvet Teşkilâtı’ndan öğrendi:

13. yüzyılın birinci yıllarına Bağdat’a geçtiği düşünülen Ahi Evran, burada Fütüvvet Teşkilâtı’na katıldı. Dönemin Abbasi halifesi Nasır Lidinillah tarafından kurulan bu teşkilat, hem bir tasavvuf akımı hem de bir esnaf birliğiydi. Esasen Bağdat, periyodun ilim merkezi olduğu için Ahi Evran’ın burada geçirdiği müddet tüm benliğini oluşturdu desek yanlış olmaz. 

Dönemin Anadolu Selçuklu sultanı I. Gıyaseddin Keyhüsrev ile birlikte Anadolu’ya gelen Ahi Evran, burada Kayseri’ye yerleşti ve Fütüvvet Teşkilâtı’ndan aldığı ilham ile Ahi Teşkilatı’nı kurdu. Ahilik söz manası olarak kardeşlik demektir. Bu teşkilat, esnafın kardeşçesine birlikte hareket etmesini temel alıyordu. Tıpkı vakitte dini bir hareketti. 

Ahi Evran, bayanların da teşkilatlanmasını sağlamıştır:

Ahi Evran bu devirde Kermani’nin kızı olan Fatma Bacı ile evliydi. Ahi Teşkilatı’na bayanların girmesi yasaktı lakin Ahi Evran, yeni bir birlik yapısı olan Bacıyan-ı Rum yani Anadolu Bayanları teşkilatını kurması için eşini teşvik etmiştir. Teşkilatın kurucusu olan Fatma Bacı, o tarihten sonra Bayan Ana olarak anılmıştır. 

Bu süreçte Ahilik giderek yaygınlaşmaktadır. Periyodun en büyük İslam filozoflarından olan Hacı Bektaş-ı Velî sık sık Ahi Evran’ı ziyaret ederdi. Ahilik hakkında bilgi veren bir öbür isim de İbn-i Batuta’dır. Ünlü seyyah Anadolu’yu karış karış gezerken karşılaştığı Ahi zaviyelerinden sık sık bahsetmiştir. 

Siyasete karıştığı için Ahi Evran bir periyot hapsedilmişti:

Tahminen 1228 yılında Ahi Evran Konya’ya yerleşti. Burada da Ahilik işlerini sürdürürken Sultan I. Alaeddin Keykubad, II. Gıyaseddin Keyhüsrev tarafından buyruğu verilen bir suikastle öldürüldü. Keykubad, Ahilerin en büyük destekçisi olduğu için o ölünce Keyhüsrev tarafından Ahi ve Türkmenler büyük cezalar aldılar. Ahi Evran da bu kümenin başı olarak hapsedilmiştir. 

II. Gıyaseddin Keyhüsrev ölünce, 1245 yılında Ahi Evran hür bırakıldı ve Denizli’ye gitti. Bu periyotta Mevlana ve Şems-i Tebrizi ile Ahi Evran ortasında bir çekişme vardı. 1247 yılında Şems-i Tebrizi öldürülünce tüm gözler Ahi Evran’a ve Mevlana’nın oğlu Alaeddin Çelebi’ye çevrildi. Bu suikastin gerisinde ikisinin parmağı olduğu dedikoduları aldı başını gitti.

Ahi Evran’ın vefatı hala gizemini koruyor:

Ömrünün son yıllarını Kırşehir’de geçiren Ahi Evran, burada siyasi etkileşimlerini artırır ve Anadolu Selçuklu Devletindeki taht hengameleri sırasında II. İzzeddin Keykavus’u etkin bir formda takviyeler. Mevlana ile ortasında çekişme bu sırada uygunca artar ancak değişik bir biçimde Mevlana’nın oğlu Alaeddin Çelebi her daim Ahi Evran’ın yanındadır. 

Ahi Evran’ın 1261 yılının 12 Nisan günü 90 yaşındayken öldüğü varsayım ediliyor. Bu tarih, mevti sonrası Alaeddin Çelebi’nin hakkında yazdığı rubaide bahsedilen ay tutulmasından çıkarılıyor. Ahi Evran’ın mevti hakkında iki beklenen tez var. Birine nazaran yaşanan Moğol istilası sırasında öldürüldü. Başkasına nazaran ise Mevlana’nın müritlerinden olan Nurettin Caca Beyefendi tarafından öldürüldü.

Peki Ahi Evran neler yapmıştır?

Ahi Evran, Ahi Teşkilatı’nın ve Ahiliğin kurucusudur. Tarihte Alevi Türkmenlerin piri ve piri olarak anılan Ahi Evran birebir vakitte 32 çeşit esnafın önderi kabul edilir. 32 zanaat rivayetinin bir öyküsü var. Kıssaya nazaran Ahi Evran ejderhalarla savaşmış ve Hz. Muhammed ona bir dua ederek ‘Senin müsaadenle olsun 32 sanat.’ demiştir. Alışılmış bu öykü menkıbelerden gelen mitolojik bir anlatımdır. 

Ahi Evran’ın Türk ve İslam tarihine en büyük katkısı, Türkler ortasında İslamiyet’in çok daha süratli yayılmasını sağlamış olmasıdır. Elbette tarihi süreçte kendisinin ve teşkilatının siyasi hareketlere katılması bazı kesitler tarafından tartışılıyor olsa da Ahiliğin Osmanlı Devleti’nde bile ne kadar tesirli olduğu tarihi bir gerçektir. İşin ayrıntısını tarihçilere bırakalım.

Kısaca Ahi Evran’ın kurduğu Ahi Teşkilatı’na bakalım:

Ahi Teşkilatı, dini bir yapı olmasının yanı sıra aslında güzel ahlak üzerine konseyi bir kardeşlik birliğidir. Ahi Baba olarak anılan Ahi Evran tarafından kurulan bu birlik, Anadolu’nun çok daha süratli Türkleşmesini ve Türklerin de İslamiyet’e geçmesini sağlamıştır. Bilhassa göçebe Türklerin yerleşik hayata geçmesi üzerinde büyük tesiri olmuştur. 

Ahi Teşkilatı, Anadolu’nun sık sık isyanlar ya da işgallerle karıştığı devirlerde bile işlerin nizamlı bir formda yürümesini sağlamıştır. Daha evvel buradaki yazımızda ayrıntılarıyla anlattığımız üzere gayrimüslim nüfusun artması ve ticaretin yalnızca Türkler ile Müslümanlar tarafından yürütülmemesi ile birlikte 18. yüzyılın birinci çeyreğinde Ahi Teşkilatı kıymeti yitirerek sonlanmıştır. 

Ahi Teşkilatı’nı kurarak Anadolu’nun Türkleşmesine büyük katkı sağlayan Ahi Evran kimdir, neler yapmıştır üzere merak edilen soruları yanıtladık. Tarihte yaşanan her olayı o devrin kaidelerine nazaran kıymetlendirmek gerektiğini tekrar hatırlatalım.