Ardında Museviler Vardı: Gencinden Yaşlısına Herkesin Lisanında Dolaşan “Halka Arz”ın Tarihi Ne Kadar Eskiye Dayanıyor?
Bundan yaklaşık 2000 yıl öncesine gitmemiz gerek borsanın çıkışına bakmak için. Aslında her devirde vazgeçilmez bir gelir kaynağı olan ticaret, burada da karşımıza çıkıyor. Ticari senetlerin ticaretinin yapılması, birinci pay senetlerini de doğurmuş.
Günümüzde her 10 bireyden 9’unun lisanından düşmeyen pay senedi ve borsa, evvelden beri birebir seyrinde ilerlemiş mi bilemiyoruz fakat geçmişi baya esaslı.
Dünya çapında kabul gören literatüre nazaran; işlevsel bir borsanın, 1487 yılında Belçika’da ticari evrakların alınıp satılması, yani pay senetlerinin el değiştirmesiyle kurulduğu kabul ediliyor.
Borsacılığın kökeni, Belçika’nın Brugge kentindeki Yahudi ailelerin para ticaretini bir meslek olarak benimsemesine kadar dayanıyor. Belçika’da yaşayan Van der Beurze ailesinin, “borsa” teriminin ortaya çıkışında tesirli olduğu düşünülüyor. Birinci halka açık pay senetleri ise 17. yüzyılın başlarında Hollanda’nın Amsterdam Borsası’nda ortaya çıkmıştır.
Bu devirde büyük denizcilik ve ticaret şirketleri, büyük denizaşırı seferlere kaynak sağlamak için pay senetlerini kullanmaya başladılar. Bu şirketler, sermayeyi artırmak ve riski dağıtmak hedefiyle pay senetlerini halka arz ettiler.
En ünlü ve öncü şirketlerden biri, 1602 yılında kurulan Hollanda Doğu Hindistan Şirketi (VOC) idi. VOC, Doğu Hint Adaları’ndaki varlıklı ticaret fırsatlarına yatırım yapmak isteyen Hollandalı tüccarlar ve yatırımcılar ortasında sermaye çekmek için pay senetlerini kullandı. VOC pay senetleri, yatırımcılar ortasında alınıp satılabilen ve bu sayede sermaye artırılmasına imkan tanıyan dokümanlardı.
Bu pay senetleri, bugünkünden çok daha farklı olarak meydan yahut borsa binası üzere yerlerde alınıp satılırdı.
Yatırımcılar, pay senetlerini elden ele aktararak yahut borsa meydanında açık artırma usulüyle süreç yaparlardı. Hollanda’daki bu birinci pay senedi işlemlerinin çağdaş pay senedi piyasalarının temellerini attığı söyleniyor. Pay senetleri ve borsalar, sermaye toplamanın ve ticareti kolaylaştırmanın değerli bir aracı haline de gelmiştir. Dünyada gelişen deniz ticaretiyle birlikte İngiltere, İspanya, İtalya, Hollanda, Belçika üzere ülkeler birçok bölgeye büyük ticaret merkezi kuruyorlar.
Aracılar, bu ticaret merkezlerinde gerçekleşen birçok faaliyetin değerli bir kesimini oluşturmuşlardır. Ticari senetler ve kredi evraklarının ortaya çıkışı, büyük ölçüde aracıların katkılarıyla gerçekleşmiş ve birinci poliçeler bu periyotlarda kullanılmaya başlanmıştır. Ticari senetlerin yaygınlaşması, senetlerin el değiştirmesiyle ilgili birtakım kuralların ortaya çıkmasına da yol açmıştır. Ticari dokümanların borsa süreçlerine dahil edilmesi, borsacılığın gelişiminin birinci adımını oluşturur.
Peki bizler borsa ile nasıl tanıştık?
Osmanlı Devleti’nde, 1854 Kırım Savaşı nedeniyle yapılan borçlanmaya ilişkin tahvillerin yaygın bir biçimde el değiştirmesi, menkul değerlerin ticari bir nitelik kazanarak borsa faaliyetlerinin temellerinin atılmasını sağlamıştır.
Galata, Bizans periyodunda tüccar ve bankerlerin ağır olarak ikamet ettiği ve iş yaptığı bir ticaret merkezi olarak biliniyordu. 1864 yılında, bu bölgede faaliyet gösteren bir küme banker bir dernek kurmuş. Bu periyotta “Galata Bankerleri” olarak bilinen bu topluluk, çeşitli hanlarda iş yapmıştır.
1866 yılında alacaklı yabancı devletlerin teşvikiyle İstanbul’da kurulan “Dersaadet Tahvilât Borsası”, Türkiye’nin birinci resmi borsası olarak açılıyor.
Bu borsa, 1906 yılında yapılan bir düzenleme ile “Esham ve Tahvilat Borsası” olarak yine yapılandırılıyor ve Cumhuriyet Devri’ne kadar bu formda faaliyetlerini sürdürüyor. 1938’de borsanın ismi “Kambiyo, Esham ve Tahvilat Borsası” olarak değiştiriliyor ve 1939’da Türk Parasının Değerini Müdafaa Kanunu’nun çıkmasıyla bir arada kambiyo denetiminin getirilmesi, bilhassa yabancı şirketlerin menkul değerleri ve Avrupa borsalarına bağlı olarak faaliyet gösteren İstanbul Borsası için büyük bir tesir yaratmış oluyor.
31 Ekim 1985 tarihinde İstanbul Menkul Değerler Borsası Yönetmeliği genel heyette kabul ediliyor ve bu tarihten itibaren İstanbul Menkul Değerler Borsası’nın faaliyete geçişi için kıymetli bir adım atılmış oluyor. Borsa, 26 Aralık 1985 tarihinde resmi olarak açıldı ve 2 Ocak 1986 tarihinde birinci seansını düzenledi.
Borsaların gelişimi, anonim şirketlerin doğuşu ve yaygınlaşması ile bilhassa 19. yüzyılda büyük bir ivme kazandı. 19. yüzyılın sonlarından 20. yüzyılın başlarına kadar yaşanan büyük ekonomik krizler, borsaların gelişimini kesintiye uğratsa da günümüzde neredeyse herkesin iştirak sağladığı borsa tüm süratiyle ivme kazanmaya devam ediyor.