Asırlardan Bu Yana Anlatılan ‘Dede Korkut Hikayeleri’ Aslında Nasıl Ortaya Çıktı, Özellikleri Neler?

Tarih boyunca göçebe bir millet olduğumuz için maalesef binlerce yıllık kadim kültürümüzden bugüne kadar gelen kaynakların sayısı epey az. Dede Korkut Kıssaları ise bu sonlu kaynak ortasında değerli bir inci üzere parlıyor. Yüzlerce yıl boyunca lisandan lisana anlatılan Dede Korkut Öyküleri, şanslıyız ki bir periyot kaleme alınmış ve günümüze kadar gelmeyi başarmış az sayıdaki nüsha sayesinde bize de aktarılmış.

Dede Korkut Öyküleri, İslamiyet öncesi Türk dünyasının kültürünü en net anlatan yapıtlardan bir adedidir. Türklerin Oğuz uzunluğuna ilişkin olan bu öyküler, destandan halk hikayeciliğine geçişin değerli örneklerindendir. Hikayelerde anlatılanlar ise tahminen bir bin yıl daha okunacak çeşitten bir anlatıya sahip. Gelin Dede Korkut Öyküleri isimlerine, özelliklerine ve nasıl ortaya çıktığına yakından bakalım.

Hiç bilmeyenler için kısaca anlatalım; Dede Korkut Kıssaları nedir?

Dede Korkut Öyküleri, İslamiyet öncesi Türkler periyodundaki Oğuz uzunluğunda anlatılan destansı özelliklere sahip halk öyküleridir. Sözlü edebiyat eseri olmasına karşın ortaya çıkmasından yüzlerce yıl sonra yazıya dökülmüştür. Bugün bildiğimiz Dede Korkut Öyküleri, bu el yazmalarının günümüze kadar gelmeyi başarmış üç nüshasından aktarılır. 

Dede Korkut Hikayeleri’nin günümüze kadar kalan üç nüshası ve özellikleri:

• Dresden nüshası
• Vatikan nüshası
• Türkistan nüshası 

Dresden nüshası:

H. O. Fleisch tarafından tarafından bulunmuş olan ve başlığı Kitâb-ı Dedem Korkud Alâ Lisân-ı Tâife-i Oğuzân olan Dede Korkut Öyküleri Dresden nüshasında bir giriş kısmı ve 12 öykü bulunur. Bu nüsha Almanya’nın Dresden bölgesinde saklanmaktadır. Sonradan 1815 yılında özgününden aktarılan bir kopya ise Berlin Kütüphanesi’nde saklanmaktadır. 

Vatikan nüshası:

Evet biraz değişik lakin Hristiyan Katolik mezhebinin merkezi olan Vatikan’da, Hikâyet-i Oğuznâme, Kazan Beğ ve Gayrı başlığını taşıyan bir Dede Korkut Kıssaları nüshası bulunuyor. Nüshada giriş kısmı ve 6 öykü bulunur. Vatikan Kütüphanesi’nin Türkçe kısmında 102 numaralı kayıtta saklanmaktadır. 

Vatikan nüshasında bulunan öyküler Dresden nüshasında bulunan kıssalardan farklıdır. Bazı uzmanlara nazaran aslında bugüne gelememiş diğer bir nüsha vardı ve hem Dresden hem de Vatikan nüshası ondan kopyalanmıştı. Nüshaların ortasındaki farkın ise farklı anlatıcı transferleri yüzünden olduğu iddia ediliyor. 

Türkistan nüshası:

Uzun yıllar Dede Korkut Hikayeleri’nin sırf Dresden ve Vatikan nüshaları biliniyordu. Ta ki 2018 yılında Kazakistan’da bulunan nüshaya kadar. Bu nüsha değişiktir zira bilinen 12 öyküye ek bir de Salur Kazan’ın Yedi Başlı Ejderhayı Öldürmesi öyküsünü yani 13. öyküyü barındırır. Nüshanın 14. yüzyıldan kaldığı varsayım ediliyor. 

Gelin tarihin tozlu sayfalarında biraz dolaşalım; Dede Korkut Öyküleri nasıl, ne vakit ortaya çıktı?

Dede Korkut Hikayeleri’nden bir tanesi olan Alpamış’ın 5. ya da 6. yüzyılda ortaya çıktığı kestirim ediliyor. Diğer kıssaların ise 11. ve 12. yüzyılda anlatıldığı düşünülüyor. 11. yüzyılda Oğuz Türklerinin Kuzey İran’ı, Güney Kafkasya’yı ve Anadolu’yu fethetmeleri ile birlikte öyküler bu bölgelerde de yayılmaya başlamıştır. 

Tabi, günümüze kadar kalan el yazmaları bu kadar eski değil. Elimize ulaşan en eski nüshanın 14. yüzyılda, başkalarının ise 15. yüzyılda yazıya geçirildiği iddia ediliyor. Bu öykülerin Kars ve Erzurum civarında karar süren Akkoyunlu devletinde yaşayanlar tarafından yazıya aktarıldığı düşünülüyor. 

Dede Korkut Hikayeleri’nin özelliklerine bakalım:

• Dede Korkut Öyküleri, Türklerin Anadolu’daki maceralarıdır.
• Dili epey sadedir.
• Dede Korkut Hikayeleri’nde Azeri lehçesi göze çarpar.
• İslamiyet öncesi Türk kültürü hakkında eşsiz bir kaynaktır.

Dede Korkut Kıssaları, Türklerin Anadolu’daki maceralarıdır:

Dede Korkut Hikayeleri’nin büyük bir kısmı Güneydoğu Anadolu’da bulunan Dicle Irmağı ile Aras Irmağı ortasındaki Kara Dere ve Deraşam Suyu etrafında geçer. Fakat bir öyküde net bir formda Trabzon tasviri vardır. Yani Dede Korkut Öyküleri, Türklerin Anadolu’daki maceralarıdır desek yanlış olmaz. 

Dili epeyce sadedir:

Dede Korkut Hikayeleri’nde nazım ve nesir yani şiir ve düz yazı bir ortada kullanılmıştır. Hikayelerin lisanı son derece sadedir ancak duygusal yansımaları olan şiirlerle süslenmiştir. Dede Korkut Kıssaları, kelamlı Türk edebiyatında destandan halk kıssalarına geçişin de en değerli örneklerinden bir tanesi olmuştur. 

Dede Korkut Hikayeleri’nde Azeri lehçesi göze çarpar:

Dede Korkut Hikayeleri’nin genel lisan özelliklerini incelediğimiz vakit Azeri lehçesinden izler görüyoruz. Lakin günümüzdeki lehçe ile kıyaslandığı vakit tüm metnin bu biçimde oluşturulmadığı da görülüyor. Azerbaycan Türklerinin de Oğuz uzunluğundan geldiğini düşünürsek bu lehçe özelliklerinin görülmesi hiç de sürpriz değil. 

İslamiyet öncesi Türk kültürü hakkında eşsiz bir kaynaktır:

Türkler İslamiyete geçtikten sonra kaynaklarımız biraz daha bollaşıyor lakin binlerce yıllık bir İslamiyet öncesi devir hakkında maalesef üçüncü kaynaklar dışında pek fazla ayrıntı bulunmuyor. Dede Korkut Kıssaları ise tam da bu devri anlattığı için, üstelik en yalın haliyle anlattığı için son derece kıymetli bir kaynak olarak kabul edilir. 

Dede Korkut Öyküleri İslamiyet öncesi Türklerin, bilhassa de Oğuz uzunluğu Türklerinin yaşam biçimini, ekonomik yapısını, inanç sistemini, kıyafetlerini, yeme alışkanlıklarını en net biçimde anlatır. Örneğin her kıssanın bir toyla yani karar verme öncesi yapılan cümbüş toplantıları ile başlaması bile son derece kıymetli bir bilgidir. 

Farklı nüshalarda karşılaştığımız Dede Korkut Öyküleri isimleri:

• Dresden nüshasındaki öyküler:
  • Dirse Han Oğlu Boğaç Han
  • Salur Kazan’ın Konutu Yağmalanması
  • Kam Büre Beyefendi Oğlu Bamsı Beyrek
  • Kazan Beyefendi Oğlu Uruz’un Tutsak Olması
  • Duha Koca Oğlu Meczup Dumrul
  • Kanlı Koca Oğlu Kanturalı
  • Kazılık Koca Oğlu Yegenek
  • Basat’ın Tepegöz’ü Öldürmesi
  • Begin Oğlu Emren
  • Uşun Koca Oğlu Segrek
  • Salur Kazanın Tutsak Olup Oğlu Uruz’un Çıkarması
  • İç Oğuz’a Taş Oğuz Asi Olup Beyrek Öldürmesi
• Vatikan nüshasındaki kıssalar:
  • Hikayet-i Han Oğlu Boğaç Han
  • Hikayet-i Bamsı Beyrek
  • Hikayet-i Salur Kazan’ın Konutu Yağmalanduğudur
  • Hikayet-i Kazan Begün Oğlu Uruz Han Tutsak Olduğudur
  • Hikayet-i Kazılık Koca Oğlu Yegenek Bey
  • Hikayet-i Taş Oğuz İç Oğuz’a Asi Olup Beyrek Vefatı
• Türkistan nüshasındaki öyküler:
  • Dirse Han Oğlu Boğaç Han
  • Salur Kazan’ın Konutu Yağmalanması
  • Kam Büre Beyefendi Oğlu Bamsı Beyrek
  • Kazan Beyefendi Oğlu Uruz’un Tutsak Olması
  • Duha Koca Oğlu Meczup Dumrul
  • Kanlı Koca Oğlu Kanturalı
  • Kazılık Koca Oğlu Yegenek
  • Basat’ın Tepegöz’ü Öldürmesi
  • Begin Oğlu Emren
  • Uşun Koca Oğlu Segrek
  • Salur Kazanın Tutsak Olup Oğlu Uruz’un Çıkarması
  • İç Oğuz’a Taş Oğuz Asi Olup Beyrek Öldürmesi
  • Salur Kazan’ın Yedi Başlı Ejderhayı Öldürmesi

Kadim Türk kültürünün en değerli halk öykülerinden olan Dede Korkut Kıssaları nasıl ortaya çıktı, isimleri ve özellikleri nelerdir gibi merak edilen soruları yanıtladık. Şayet hala okumadıysanız emin olun çok şey kaçırdınız demektir.