Batı Kültürüne İlişkin Sanılan Vampirlerin Çıkış Noktasının Türk Mitolojisi Olduğunu Biliyor muydunuz?
Havalı giysileriyle yeni bir moda akımı yaratan, gün ışığından kaçıp yalnızca geceleri avlanmaya çıkan, kan emerek beslenen; gotik edebiyatın temeli, sinemanın gözdesi vampirler…
Ne de olsa insanlığın hayal gücü günümüze mahsus bir şey değil. Hatta kelam konusu doğaüstü kavramlar yaratmak olduğunda atalarımızın bizden çok daha âlâ işler çıkardığını söyleyebiliriz. Vampir öyküleri de jenerasyonlar uzunluğu insanlara kaygı salmış varlıklı mitlerin yalnızca ufak bir modülü.
Vampir değil, “upir”!
Gerçeklikten ne kadar uzak olursa olsun, kaynağını halkın kültüründen, yaşadığı coğrafyadan alan halk inanışları; bulunduğu vakitte insanların hayatında var olan gerçek bir kavram olarak görülür.
Dinleyenler de anlatanlar da onları gerçek olarak kabul eder. Günümüzde bu usul inançların çoğu inanırlığını yitirmiş olsa da varlığına inanmaya devam eden bir kitle olduğunu da inkar edemeyiz.
Bu inançlardan biri de Eski Kazan Türkleri’nin (Tatarlar) günlük yaşantısının bir kesimi olan upirler. Evliya Çelebi, günümüzde “vampir” kelimesine evrilen bu sözcüğün Tatar topraklarından çıkma Türkik orijinli bir söz olduğundan bahseder. Yani aslında upirler bir değişle ubırlar, günümüz vampir fenomeninin temelini oluşturuyor.
“Ubır” ismi nereden geliyor?
Vampir sözü, köken olarak eski Türkçe olan “opmak” fiilinden geliyor. Günümüzde ünlü değişmeleri ile “öpmek” halini alan bu sözün eski Türkçedeki manası “yutmak, emmek, içine çekmek” demektir. Yani ömürlerini sürdürmek için kan emen upirler için epey makul bir isim. Çuvaş Türkleri bu yaratığa vupar, Özbekler upır, Osmanlı Slavları upir, Tatarlar ise ubır demiş.
Ubır ise sonradan obur olmuştur. Oburların en değerli özelliği, hep aç olmaları ve ne yeseler/içseler doymamaları. Bu sebeple bu yaratıklara obur denmiş olsa gerek. Hatta Tatar halkına ait “Ubır, kendisi doysa da gözü doymaz” diye bir tabir bile var.
Hayal gücü, günümüze mahsus bir şey değil.
17. yüzyılda karış karış gezerek farklı bölgelerindeki periyodun inançları, kültürleri, yemekleri hakkında fikir edinmemizi sağlayan gezgin Evliya Çelebi, Seyahatnamesi’nde upir bahsinin geçtiği değerli bir kaynak.
Seyahatname’de anlatılan, Çelebi’nin şahsen şahit olduğunu sav ettiği upir kıssası, o zamana kadar pagan temelli çok ilahlı dinlere inanan Çerkezistan halkına ilişkin. Çelebi’nin yazdıklarına göre, Doğu Avrupa’da bulunan Çerkezistan halkı, 1600’lerde İslam’ı tanımaya başlasa da yaşantılarındaki paganizm tesiri devam ettiğinden heterodoks bir inanca sahip ve bilhassa ölüleri gömme konusunda sıkıntıların yaşandığı bir topluluk.
Çerkezistan’ın oburları sırf geceleri ortaya çıkıyor ve insan kanı emerek hayatta kalıyor, kan emdiklerinden cesetleri ise kırmızı renkli. Periyot halkının günlük yaşantısında yer eden bu yaratıkların halk içinden avcıları da mevcut.
Çelebi, bir mezarda toprak biraz yarılmışsa o toprakta bir oburun olduğu düşünülerek mezarın kazıldığından bahsediyor. Vampir sinemalarından de bildiğimiz üzere, kılıç darbelerinden ya da farklı fizikî darbelerden insanlar üzere ziyan görmeyen oburlar, avcılar tarafından mezarlarından çıkarılarak sadece başları kesilerek, kazık sokularak ya da yakılarak öldürülebiliyor.
Vampir kavramının Batı edebiyatında birinci kez duyulması ise Batılı bir yazarın yazdığı şiirle gerçekleşiyor. İlerleyen vakitlerde Osmanlı ve Avrupa etkileşimlerinin artmasıyla “upir” sözü Avrupa’ya da geçiyor. Böylece vampir hikayeleri kulaktan kulağa yayılarak günümüze kadar uzanan kurguların temelini oluşturuyor.