‘Bildiğim Tek Şey Hiçbir Şey Bilmediğimdir’ Kelamının Doğduğu Yer: Bilgi İdeolojisi ya da Epistomoloji Aslında Nedir? İşte Kurucusu, Hususları ve Özellikleri

Daha evvel buradaki yazımızda ideoloji nedir diye sormuş ve tarih boyunca insanların en büyük uğraşlarından biri olan bu disiplinin temellerinden bahsetmiştik. Bir niyet sanatı olarak da tanımlanan ideolojinin pek çok farklı alt kısmı var. Bu alt kısımlardan bir tanesi ise epistemoloji ya da bildiğimiz ismiyle bilgi ideolojisi. Bilgi ideolojisi ismi üstünde bilgi üzerine çalışmalar yapar ve daha da kıymetlisi bilginin ne olduğu hakkında sorular sorar.

Bilgi ideolojisinin bir alt kısım olarak kabul edilmesi ve isimlendirilmesi çok uzak bir geçmişte yaşanmadı lakin antik devir filozoflarına baktığımızda bile aslında her vakit hepsinin belli bir seviyede epistemolojik dert taşıdıklarını görüyoruz. Neden taşımasınlar, bilgi her şey değil mi? Gelin bu soruları uzun vakittir soran ve üzerine çalışmalar yapan felsefenin alt kolu bilgi ideolojisi nedir, hangi soruları sorar, hangi alanlarda sorgulama yapar üzere merak edilen soruları tüm ayrıntılarıyla inceleyelim.

En temel tarifiyle, bilgi ideolojisi nedir?

Epistemoloji yani bilgi ideolojisi hakkında ayrıntılara geçmeden evvel aklınızda bir çerçeve oluşturması için temel bir tarif yapmakta fayda var. Bilgi ideolojisi; bilginin tabiatı, kökeni, kapsamı, gerekçelendirmesi, inanç ile alakası ve gibisi mevzular hakkında sorular soran, bunları inceleyen ve hakkında çalışmalar yapan ideolojinin alt kollarından bir adedidir.

Epistemolojinin etimolojik kökeni:

Dilimize bilgi ideolojisi olarak çevirsek bile epistemoloji genel olarak epistemology halinde anılır. Bu söz elbette Antik Yunan kökenlidir. Eski Yunanca bilgi anlamına gelen episteme ve mantıksal telaffuz anlamına gelen logia ekinin birleştirilmesiyle ortaya çıkmıştır. Logia kelimesi ise söylem anlamına gelen logos kelimesinden türemiştir.

Epistemology olarak kullanılması ise ilk kere 1847 yılında Alman müellif Jean Paul tarafından yayımlanan bir makalede gerçekleşmiştir. 1854 yılında İskoç filozof James Frederick Ferrier, bu kelimeyi felsefi literatüre uygun olarak kullanan birinci kişi olmuştur. 20. yüzyıldan itibaren ise epistemology artık bildiğimiz manasına kavuşmuştur.

Bilgi ideolojisinin kurucusu kimdir? İşte en değerli isimler:

• Immanuel Kant

Felsefenin kendisinde ve pek çok alt kolunda olduğu üzere bilgi ideolojisinin de kesin bir başlangıç tarihinden ya da kurucusundan bahsetmek güç olacaktır. Epistemolojik bir telaştan, bilgi üzerine niyetlerden ve bu hususta bir sorgulamadan bahsediyorsak karşımıza çıkan birinci örnekler ortasında Platon’un Devlet yapıtı ve Aristoteles’in kimi yapıtları vardır. 

Helenistik periyotta ortaya çıkan şüphecilik akımının okullarında bilgi ideolojisinin temelleri atılmıştır. Pyrrho ve Sextus Empiricus üzere filozoflar ile birlikte başlayan şüphecilik akımında Carneades ve Arcesilaus ile devam eden süreç boyunca bilgiye kuşku ile yaklaşılarak hakkında sorular sorulmuş ve çalışmalar yapılmıştır. Misal bir akım ile gelen şüpheciliği eski Hindistan’ın erken budizm devrinde de görüyoruz.

Orta Çağ’a geldiğimizde ise bu şüphecilik güzelden güzele epistemolojik bir yapıya bürünmüştür. Bu periyotta Thomas Aquinas, John Duns Scotus ve William of Ockham üzere filozoflar tam manasıyla epistemolojik sorular üzerine yoğunlaşmışlardır. 12. yüzyılda Ebu Hamid Al-Ghazali üzere İslam filozoflarının da pek çok yapıtında epistemolojik dertler yansıttıkları görülmüştür.

Bilgi ideolojisinin öne çıkması ise iki felsefi akımın çatışması ile birlikte meydana gelmiştir. Francis Bacon, John Locke, David Hume ve George Berkeley üzere ampiristler ile Rene Descartes ve Baruch Spinoza üzere rasyonalistlerin sonu gelmez uyuşmazlıkları sırasında bilginin tecrübeden mi geldiği yoksa akıl yetimizden dolayı mü geldiği üzerine sorulan sorular ve yapılan incelemeler bilgi ideolojisinin öne çıkmasını sağlamıştır. 18. yüzyılın sonlarına gerçek bu tartışmada evvel çıkan ve pek çok uzmana nazaran çözücü olan isim Immanuel Kant olmuştur.

Bilgi ideolojisindeki temel kavramlardan ve bahislerden kimileri:

• Bilgi
• İnanç
• Gerçek
• İçselcilik ve dışsalcılık

Bilgi:

Bilgi, ismi üstünde bilgi ideolojisinin en temel kavramıdır ve tüm tartışmalar bu kavramla ilgilidir. Önermelerin doğruluğunu bilmek, nasıl yapıldığını bilmek ve tanıyarak bilmek olarak üç temel bilgi ayrımı yapılmıştır. Bilgi ideolojisinde bilgi üzerine yapılan en değerli ayrımlardan biri ise bilginin a priori bilgi ve a posteriori bilgi olarak ayrıldığı fikridir.

• A priori bilgi, tecrübeden bağımsız olarak rastgele bir şey aracılığıyla bilinen bilgidir.
• A posteriori bilgi, tecrübe yoluyla ulaşılan bilgidir. 

İnanç:

Bilgi ideolojisinde üzerinde en çok durulan kavramlardan bir tanesi de inançtır. İnanç, kişinin hakikat olduğunu düşündüğü rastgele bir şey ile ilgili olan tavrıdır. Çağdaş filozoflara nazaran inancın temelinde muhakkak şeyler doğruymuş üzere davranma eğilimi ve belli fonksiyonları yerine getiren zihinsel durumlar vardır. İnanç, bilgi ideolojisi dışındaki pek çok alt kısmın da üstünde durduğu bir kavramdır.

Gerçek:

Bilgi ideolojisinin üzerinde durduğu en temel kavramlardan bir tanesi de gerçektir. Pek çok görüşe nazaran gerçek; lisandan, fikirden ve zihinden bağımsız bir noktadadır. Bir gerçek olması, tüm tartışmaların olmazsa olmazıdır. İnanç ile gerçek ve bilgi ile gerçek ortasındaki bağlantı, bilgi ideolojinin en ağır tartışmalar yaşanan bahisleridir. Hatta bu tartışmalarda ideoloji ile mantık disiplinleri bile ayrışmalar ve kesişmeler yaşarlar. 

İçselcilik ve dışsalcılık:

İçselcilik ve dışsalcılık, tüm bu kavramların gerekçelendirme sürecinin en değerli modülü olarak kabul edilir. Dışsalcılar, edinilen bilginin ruhsal durumun dışında da gerekçelendirilebileceğini savunurlar. İçselciler ise bilgi edinenlerin ruhsal durumları ile bilgi veren şartların iç içe ve hatta ayrılmaz olduğunu savunurlar. 

Bilgi ideolojinin dört temel tartışma alanı:

• Bir inancın bilgiyi ortaya çıkarabilmesi için gerekli gerekçelendirme ve gerçeklik koşulları
• Algı, münasebet, bellek ve tanıklık üzere bilgi ve inanç kaynakları
• Gerekçelendirilen inançların her birinin birebir kaynaktan türemesinin mi yoksa tek bir kaynaktan türemesinin mi gerektiği
• Felsefi şüphecilik ve gibisi sorgulamaların tehdit oluşturup oluşturmadığı

Bilgi ideolojisinin temel soruları:

• Bilgi nedir?
• Bilginin kaynağı nedir?
• Bilginin bedeli nedir?
• Doğru bilgi var mıdır?
• Bilginin hududu nedir?
• Bilginin yolu nedir?
• İnsan neyi bilebilir?

Bilgi ideolojisinin fikir okullarından kimileri:

• Bilginin tecrübeyle elde edileceğini savunan ampirizm.
• Bilginin akıl yoluyla elde edileceğini savunan rasyonalizm.
• İnsan bilgisinin mümkünlüğünü sorgulayan şüphecilik.
• İnançların mutlaklık taşımadığını savunan pironizm.
• Gerçeklik algısının bir dış güç tarafından denetim edilebileceğini varsayan kartezyen.
• Eylemin bilgi üzerinde kıymetli bir rolü olduğunu savunan pragmatizm.
• Bilginin evrimsel rolünü dikkate alan doğallaştırılmış epistemoloji.
• Gerçekliğin şahıslar ortasında değişeceğini savunan epistemik görelilik.
• Nesnel bir gerçeğin tarafsız bir keşfi olamayacağını savunan epistemik yapılandırmacılık.
• Bildiğimiz her şeyin fenomenlere indirgenebileceğini savunan epistemik idealizm.
• İnançların öznel mümkünlük olabileceğini savunan bayesci epistemoloji.

Bilgi üzerine sorular soran ve çalışmalar yapan ideolojinin alt kısmı epistemoloji yani bilgi ideolojisi nedir sorusu üzerinden bu alan hakkında bilmeniz gereken değerli ayrıntılardan bahsettik. Bilgi ideolojisi ve soruları hakkındaki niyetlerinizi yorumlarda paylaşabilirsiniz.