Çoğu Dikdörtgen Şeklinde Olan Evlere Neden 'Daire' Diyoruz?

Neredeyse tamamı dikdörtgen olan evlere neden “daire” dediğimizi sorgulamış olabilirsiniz. Kafa kurcalayan bu sorunun kesin bir cevabı bulunmuyor fakat konu hakkındaki bazı teoriler kulağa oldukça mantıklı geliyor.

Dikdörtgen bir yapıya “daire” ismini veren kişiyle “yuvarlak pizzayı üçgen dilimleyip kare kutuya koyan” kişi aynı mantaliteye sahip olsa gerek. Yüzyıllardır kim bilir kaç kişinin bu konuya kafa yormasına neden oldu! O halde “acaba neden” dedirten bu gizemli soruya bir an önce yanıt verip merakları giderelim.

Öncelikle, Arapçadaki “dāʾire”den dilimize geçen sözcüğün TDK’deki tanımlarına bir bakalım:
1. Konut olarak kullanılan bir yapının bölümlerinden her biri, kat.
2. Belirli devlet işlerini çevirmekle görevli kuruluşlardan her biri.
3. Bu kuruluşların içinde çalıştıkları yapı.
4. Bir yapı veya gemide belli bir işe ayrılmış bölüm.
5. Soyut kavramlarda belli sınır, ölçü.
6. Bir çemberin içinde kalan düzlem parçası.
7. Saz takımında usul vurmaya yarayan tef.

Konu hakkında farklı teoriler var, demiştik. Bunlardan ilki, Türklerin eski dönemlerdeki evlerinin daire şeklinde olması.

Beylikler dönemindeki otağ adlı büyük çadırların şekli gerçekten de “daire” şeklindeydi. Atalarımızdan kalma bir alışkanlık olabilir fakat sözcüğün Arapçadan dilimize geçtiğini bildiğimiz için bu ihtimal zayıf kalıyor. Çünkü Araplarla ve İslamiyet’le tanışmadan önce de Türkler bu çadırlarda kalıyordu. Ayrıca “daire” sözcüğünün ilk olarak geometrik anlamda mı, yoksa yaşam alanı için mi kullanıldığı hakkında kesin bir bilgi bulunmuyor.

Arapçadan gelen bu sözcüğün kökünü incelediğimizde, sorunun yanıtına daha olası bir cevap buluyoruz.

“Daire”nin Arapçadaki versiyonu “dâr”dır. “Dönmek, dolaşıp hareket ettiği noktaya gelmek” anlamındaki “devr” kökünden türemiştir. “Dâr”ın Arapçadaki anlamı “büyük mesken, konak, şehir, yurt, vatan ve ülke”dir. Çoğul hali ise “diyâr”dır. “Dâreyn” ise “dünya ve âhiret” demektir.

“Dârül” sözcüğü de “dâr”dan türemiştir, “konaklanan yer” anlamına gelir. Darülaceze(bakıma muhtaç insanların konakladığı yapı), darülfünun(üniversite) gibi yapı isimlerinde kullanılıyor.

Peki “bir insan kümesinin yaşadığı yer” anlamında kullanılan daire sözcüğüyle geometrideki daire sözcüğü arasında bir ilişki var mı?

Sözcüğün “vergi dairesi”, “devlet dairesi” gibi kullanımları da bulunuyor. “Dış dünyadan sınırları belli şekilde ayrılan” anlamına geliyor. Geometride de dairenin sınırı çemberdir, içeride kalan “dolu” kısmın kendisine daire denir.

Aynı zamanda “idare” sözcüğüyle de aynı kökten geldiği için “ailenin idare edildiği”, “vergilerin idare edildiği” anlamında da kullanılmaya başlanmış olabilir.