Devlet Kurumu Monopol, Bir Devir Alkol ve Tütünde Kelam Sahibiyken Ne Oldu da Tarihe Karıştı?

Tütün, alkol, tuz, barut ve yanıcı unsurların büyük gücü Tekel’in başarılı yıllarının akabinde gelen hüzünlü sonu, kimi soru işaretlerini akıllarda bırakırken aslında birçok kişiyi de mağdur etti.

Tekel’in kuruluşundan, yok olmasına kadar geçen süreyi başa saralım ve ülkenin tütün ile tanışmasından başlayalım.

Osmanlı İmparatorluğu’nun tütün macerası: yasaklar ve özgürlükler

Osmanlı İmparatorluğu’nun tütünle tanışması, 1600-1605 yıllarına yetişebildi. Devrin İngiliz ve Venedik gemicileri, tütünü Osmanlı topraklarına yaydılar ve tütünün Osmanlı topraklarındaki öyküsü başladı.

Tütünün İzmir’in Selçuk ilçesinde birinci kere üretilmeye başlanması ile 1612 yılında Osmanlı coğrafyasında iyicene yaygınlaşmaya başladı. Fakat 1621 yılında Genç Osman periyodunda tütün yasakla karşılaştı. IV. Murat devrinde tütün nedeniyle çok sayıda insan öldürüldü ve tütün kullanımı sıkı bir halde denetlendi.

Tütünün bu baskıcı devri, Bahai Efendi’nin 1646 yılında tütünün hür bırakılmasıyla sona ererken yasaklarla başa çıkılamaması ise tütünün birinci resmî vergisini ortaya çıkardı. Ekim alanlarının arttırılması ve Avrupa’nın Osmanlı tütününü beğenmesi ile de 1696 yılında tütün ihraç edilmeye başlandı.

Osmanlı’nın birinci dış borcunu, İnhisar ödemeye başladı.

Osmanlı, zayıf bir ekonomik durumla karşı karşıya kaldı. Osmanlı-Rus Savaşı’nın patlak vermesi, imparatorluğun ekonomik nizamını daha da bozdu ve dış borçlanma gereksinimi doğdu.

Osmanlı İmparatorluğu, bu güç periyottaki birinci dış borçlarını almaya karar verdi. Borçlanmanın akabinde Osmanlı İmparatorluğu ile Fransa ve İngiltere ortasında bir Ticaret Antlaşması imzalandı. Antlaşma ile tütün ithalatı yasaklandı. Bu, yerli tütün üretimini teşvik etmeye yönelik bir adım oldu.

1862 yılında ise “Tekel” kuruldu. Bu, tütün işlerinin devlet himayesine girdiği periyodun başlangıcıydı. Fakat 1879’da Rusumu Sitte Kararnamesi ile tütün, tuz ve alkollü içeceklerin gelirleri evvel yabancı bankerlere akabinde da 1882’te Düyûn-ı Umûmiye’ye (Osmanlı İmparatorluğu’nun iç ve dış borçlarını denetleyen kurum) bırakıldı. Sonrasında da imtiyaz, Memalik-i Osmaniye Duhanları Müşterekü’l-Menfaa Reji’ye geçti.

Sonrasındaki gelişmelerin tarihçesi ise şöyle:

• 1884-Cibali ve İzmir’de sigara fabrikaları kuruldu.
• 1895-Adana Sigara Fabrikası kuruldu.
• 1897-Samsun Sigara Fabrikası kuruldu.
• 1905-Bomonti Bira Şirketi kuruldu.
• 1906-Çamaltı Tuzlası’nın kurulmasına karar verildi.
• 1920-Alkollü içki kullanımı yasaklandı.
• 1923-Reji, devlete devredildi.
• 1925-Tütünle ilgili tüm hizmetlerin devlet tarafından yönetilmesine karar verildi.
• 1930-Tütün İnhisarı Kanunu kabul edildi.
• 1931-Gümrük ve Monopol Bakanlığı kuruldu.
• 1932-Tekel’in inhisarı İnhisarlar Umum Müdürlüğüne verildi.
• 1932-Tütün, alkollü içkiler ve tuz devlet inhisarı altına alındı.
• 1934-Barut ve patlayıcı hususlar devlet inhisarı altına alındı.
• 1946-Tekel’in ismi Monopol Genel Müdürlüğü oldu.
• 1946-Çakmak ve kibrit inhisarının işletilmesi İnhisar Genel Müdürlüğüne verildi.
• 1952-Kibrit, devlet monopolünden çıkarıldı.
• 1955-Barut ve patlayıcı unsurlar devlet monopolünden çıkarıldı.
• 1962-Çanakkale Şarap ve Kanyak Fabrikası kuruldu.
• 1970-Şanlıurfa Suma Fabrikası kuruldu.
• 1972-Yozgat Bira Fabrikası kuruldu.
• 1973-Çay, devlet monopolünden çıkarıldı.
• 1983-Tekel ile ortak sigara üretimi ve ihraç kuralı ile özel kesime sigara üretim müsaadesi verildi.
• 1984-Tekel, yabancı sigara ithalatına başladı.
• 1987-Tekel İşletmeleri Genel Müdürlüğü ismi; kısa ismi “Tekel”, açılımı ise “Tütün, Tütün Mamulleri, Tuz ve Alkol İşletmeleri Genel Müdürlüğü” olarak değişti.

Tekel’in yazgısı, yerli ve yabancı şirketlerin tütün üretimine müsaade verilmesi ile değişmeye başladı.

1983 yılında alınan karar sonrasında Bitlis Entegre Sanayi AŞ kurularak “Best” isimli sigara ile tütün üretimine başlandı ve Monopol, 1988 yılında firmaya %25 ortak oldu. Bu iştirak ile üretilen sigaralar yurt içinde de satılmaya başlandı.

1984 yılında ise yabancı sigara ithalat yasağının kaldırılması ile Tekel’in monopol olmaktan çıkışı başladı. 1986 yılında süratli bir kararla Türk tütünü monopolü kaldırıldı ve yerli ve yabancı sermayelerin Monopol ile ortak olarak tütün üretmelerine müsaade verildi. Bu, Tekel’in aldığı en büyük darbelerden biri oldu ve pazara olan hâkimiyetini kaybetti.

Yabancı şirketler giderek yaygınlaştı ve bu da tütün üreten Türkiye’yi, tütün ihraç eden hâle getirdi.

Yabancı tütün ithal yasağının da kaldırılmasıyla %85 Amerikan, %15 Türk tütününden Tekel 2000 sigarası üretimine başlandı. Böylece yabancı tütünlerin Türkiye’ye girişinin önü açıldı. 1990’da Philips Morris, Sabancı Holding ile ortak Philsa Sigara Fabrikası’nı İzmir’de kurdu.

Tekel iştiraki kuralı da 1991 yılında kaldırıldı. 1992’de de R.J. Reynolds ve birçok özel şirket, Amerikan kökenli tütün üretimine başladı. Amerikan tütününün daha da yaygınlaşması ise Amerikan sigaraları ile rekabet için İnhisar 2001’in üretimi ile gerçekleşti. İçerisinde %85 Amerikan tütününün kullanılması, tütün ithalatını arttırdı.

Tansu Çiller hükûmetinin Türk tütününe kota koyması, Refah Partisi’nin de bu uygulamayı devam ettirmesi, Tekel’in çöküşünü başlattı.

Tekel’in özelleştirilme devri başladı.

Özelleştirme Yüksek Heyetinin 2001 yılındaki kararı ile İnhisar, özelleştirme kapsamına alındı. 2002 yılında Tütün, Tütün Mamulleri ve Alkollü İçkiler Piyasası Düzenleme Kurumu (TAPDK) kuruldu ve bununla bir arada Tekel’e ilişkin 9 adet (Ankara, Çanakkale, Diyarbakır, İstanbul, İzmir, Ürgüp, Şanlıurfa, Kırıkkale, Yozgat) sigara fabrikası teker teker kapatıldı. 2003 yılında ise Tekel’in bünyesindeki sigara ve alkollü içkiler kısmı, anonim şirkete dönüştürülerek iki gün içerisinde ihaleye açıldı.

Özelleştirmeye karşı çıkan Gümrük ve İnhisar Bakanı Recai Baturalp, birinci Gümrük ve Monopol Bakanı Vural Arıkan, Sıhhat Bakanı Bülent Akarcalı ve Devlet Bakanı Yüksel Yalova bakanlıklarından oldu.

Bu sırada 2002 yılında British American Tobacco, 2004 yılında EUROPEAN, 2005 yılında ise IMPERIAL, sigara üretimine başladı. Philip Morris’in Türkiye’deki pazar hissesi %42’lere yükselirken Tekel’in hissesi %33’lere düştü. 2007 yılında ise tütün alımının %65’i özel sektör tarafından yapılır hâle geldi.

Ve alkol kısmı ile Monopol satılmaya başladı.

Tekel’in bağlı paydaşlığı olan ancak anonim şirkete dönüştürülen Alkollü İçkiler San. ve Tic. AŞ, 2003 yılının sonunda Nurol-Özaltın-TÜTSAB Ortak Teşebbüs Grubu’na 292 milyon dolara (432 milyon TL) satıldı. Küme, alkol ticaretini MEY AŞ bünyesinde devam ettirdi.

MEY AŞ’nin %90 payı ise yaklaşık 2 sene sonra Texas Pasific Group (TPG) şirketine 810 milyon dolara satıldı. 2 sene içerisindeki bu bedel artışı, Tekel’in çok ucuza satılmış olduğunu gündeme getirdi.

Alkollü İçkiler San. ve Tic. AŞ’nin hasılatının satıldığı bedelden fazla olması da tartışmalara neden oldu. 2003 yılının birinci 9 ayında 600 milyon dolar hasılat yapan Alkollü İçkiler San. ve Tic. AŞ’nin haziran ayındaki stokları 113,7 trilyondayken devredildiği tarihte bu sayı 177,5 trilyona ulaşmıştı.

Ayrıca ihale öncesinde Tekel’in alkollü içkiler kısmında 3 bin 631 kişinin çalışıyor olması, pay periyodu ile MEY AŞ’nin bünyesine yalnızca bin 700 personelin geçmesi de bu satışın olumsuz yanlarından biri oldu. 2009 yılında ise çalışan sayısı bin 700’den 323’e çekildi.

Bu satışı sigara kısmı takip etti.

Tekel’in sigara kısmının özelleştirilmesi ise 2003 yılında alınan karar ile gerçekleşti. İhaleye çıkarılan payların %65’i için Tobacco International (JTI) tarafından 1 milyar 150 milyon dolar teklif verildi. Bu teklifin yetersiz bulunması ile ihale iptal edildi.

Özelleştirme Yönetimi yetkilileri verilen 1 milyar 150 milyon dolarlık teklifin, beklentilerinin altında olduğunu belirtip “Elimizde kalacağını bilsek bile pahasının altında satmayız.” açıklamasında bulundu. 2005 yılında ikinci bir ihale yapıldı. Lakin bu ihaleye kimse teklif götürmedi.

Üçüncü ihale ise 2007 yılında başlatıldı. Tekel’in sigara kısmı bu ihale ile 2008 yılında, 1 milyar 720 milyon dolara British American Tobacco’ya satıldı. British American Tobacco’nun Tekel’in sigara kısmını satın almadan evvelki %7’lik pazar hissesi bu satın alma ile %38’e çıktı.

Tekel’in satılması ve çıkarılan kanunlar nelere yol açtı?

Özelleştirme kapsamında alkol ve sigara ünitelerinin yabancı kurumlara satılması, beraberinde birçok olumsuzluğu da getirdi. 2001 yılında 477 bin 429 tütün üreticisi varken Tütün Kanunu ile bu sayı 402 bin 899’a geriledi. 2008 yılında ise sayı 194 bin 282’lere düştü. Ayrıyeten tütün alımı da özelleştirmeden nasibini aldı ve 2002 yılında 159 bin 521 ton olan tütün alımı, 2008 yılında 74 bin 584’e indi.

Üreticilerin azalması istihdamı da azalttı. 2001 yılında 30 bin 124 çalışanın çalıştığı Tekel’de emekçi sayısı, 12 bine geriledi. Ayrıyeten özelleştirme yapıldığında Tekel’in 110 yaprak tütün iş yeri, 6 sigara fabrikası, 1 kibrit fabrikası, 19 alkollü içki üretim tesisi, 84 pazarlama müdürlüğü, 10 tuz işletmesi, 1 sung ipek ve 1 viskoz fabrikası bulunuyordu. 2009 yılında ise bunlardan yalnızca 57 yaprak tütün iş yeri, 2 tuz işletmesi ve 1 ambalaj fabrikası kaldı.

British American Tobacco, Tokat ve Ballıca’daki fabrikaların açık olacağı tarafındaki kelamını tutmadı ve 2 bin kişinin istihdam edildiği Tokat Sigara Fabrikası kapatıldı. TPG’nin de özelleştirmeden sonra 9 fabrikayı kapatması hem personelleri işinden etti hem de üzüm üreticileri mağdur oldu.

İşçilerin protestoları, İnhisar fabrikalarının tekrar açılmasına yetmedi ve bir zaman kapandı.

Tekel çalışanları, Monopol fabrikalarının kapatılması ve mağdur edilmeleri üzerine protestolarda bulundu. Periyodun Başbakanı Erdoğan’ın katıldığı bir açılışta, İnhisar personellerinin “Tekel sizden müjde bekliyor.” tabirine Erdoğan, “Ben ayaküstü muştulara alışkın başkanlardan değilim.” dedi ve Tekel’in büsbütün boşaltıldığını, üretim yapmayan hâle geldiğini lisana getirdi.

Özelleştirme kapsamında devredildiğini de söyleyen Erdoğan, isteyenlerin 4-C statüsünde istihdam edileceğini, kıdem ve ihbar tazminatlarını alabileceklerini söyledi. Buna karşı çıkan personeller ise basınçlı su, biber gazı ve orantısız güç ile karşı karşıya kaldı.

Protestolar ve açlık grevleri Erdoğan’ın çarpıcı ve İnhisar personellerini kızdıran telaffuzları ile de devam etti. Erdoğan, “Biz yatarak para kazanma periyodunu kapattık. Üretmeden vermek yok. ‘Devletin malı deniz, yemeyen domuz.’ anlayışı ile baktılar. Buna müsaade vermeyiz.” dedi.

Erdoğan’ın telaffuzları ortasında yaklaşık 10 bin inhisar personelinin maliyetinin 40 trilyon olması da yer aldı. Sendika temsilcileri ile yapılan görüşmeler ve bakanlara öbür çıkış yolu bakmaları konusunda verilen talimatlar ile de süreç kapatıldı.

Bazı özelleştirmelere düzgün istikametinden bakmak mümkün olabilir lakin devrin alkol ve tütündeki tek kelam sahibi olan Tekel’in özelleştirilerek yok edilmesi, üzücü bir öyküyü ortaya çıkarmakla kalmadı aynı vakitte ülke iktisadını de büyük oranda etkiledi.