Dikkat Etmezsek Cebimizi de Dünyamızı da Soyup Soğana Çevirebilecek Tehlike: Greenwashing

Dünya üzerinde çevrecilik konusunda son yıllarda o kadar çok prim yapılıyor ki, bu duruma özel bir isim bile verildi: Greenwashing. Türkiye’de ismi şimdi çok sık duyulmayan bu terim, bilhassa de Avrupa’da vakit zaman taş üstünde taş bırakmıyor.

Greenwashing sözünü Türkçeye direkt “Yeşil Badana”, “Yeşile Boyama” ya da “Yeşil Aklama” olarak çevirebiliriz. Lakin daha anlaşılabilir olması için Greenwashing’e “Yeşil dolandırıcılık” diyen otoriteler de var.

En aktüel örnek üzerinden ilerleyelim: Apple, iPhone 15 serisini ve yeni Apple Watch’ları tanıttığı son lansmanda üstüne basa basa “Çok çevreci davranıyoruz.” dedi.

Ancak buna çabucak kanmamak lazım, çünkü bu üzere çevreci telaffuzlarda bulunan pek çok markanın aslında çevreyi bâtın bilinmeyen katlettiği ortaya çıkmıştı.

Bu lansmanda 2030 yılına kadar tüm Apple eserlerinin sıfır karbon emisyonlu olacağına vurgu yapıldı. Hatta ünlü oyuncu Octavia Spencer’ın olduğu anlar adeta bir kısa sinema üzere çekilmiş ve bu mevzuya bilhassa değinilmiş.

Sürdürülebilirlik ismine Apple Watch kayışlarnını %82 geri dönüştürülebilir yapıldığı, sevkiyat sayısını azaltmak için Apple Watch kutularının küçültüldüğü, yeni Apple eserlerinde deri kullanılmadığı, titanyum kasa 15 Pro ve 15 Pro Max’te %100 geri dönüştürülebilir gereçler kullanıldığı açıklandı.

Ancak Apple, müşterilerine eserleri uzunca müddettir şarj aygıtı ve kulaklık olmadan sunuyor. Apple her ne kadar bu durumu birinci başta çevre dostu bir adım olarak açıklasa da birçok kişi bu durumu Apple’ın kâr hedefiyle yaptığını savunuyor.

Günümüzde Apple dışında birçok marka artık şarj aygıtı ve kulaklık üzere aksesuarları kutu içeriğine dahil etmese de Apple’ın bu durumu etraf hassaslığına bağlaması Greenwashing olarak algılanıyor. Hatta kutu içinden şarj aleti çıkmadığı için birtakım ülkelerde başı sıkıntıya girmişti.

Greenwashing’in kelamlık manası üzerine

Markaların Greenwashing reklamlarını para ve paklık materyalleri ile protesto eden aktivistler.

Greenwashing (ya da Greenwash), Cambridge Sözlüğü’nde “İnsanları, bir şirketin çevreyi korumak için gerçekte olduğundan daha fazlasını yaptığına inandırmak” biçiminde tanımlanıyor. Ayrıyeten Greenwashing sözünün Brainwashing (beyin yıkamak)’den türetildiğini de aklımızın bir köşesinde tutalım.

Belki kendi kendinize, “bir markanın etraf dostu bildiriler vererek reklam yayınlaması kimi, neden rahatsız etsin” diyebilirsiniz ki bunda da haksız değilsiniz. Ancak kelam konusu çevreci olmayan marka ve eserlerin çevreciymiş üzere bir üslup takınması olunca hayli bir dikkat çektiğini de belirtmeliyiz. Hakikaten çevreci eserler pazarında kocaman bir pasta var ve büyük markalar pastadan olabildiğince büyük bir dilim almanın peşinde. O denli ki 2015 yılında yayımlanan bir rapora nazaran, müşterilerin 2/3’si daha fazla para ödeyerek daha çevreci eserler satın alma ve kullanma taraftarı. Hâl bu türlü olunca, büyük markaların ağzının sulanması kulağa bir epey olağan geliyor.

Greenwashing’in doğuş hikayesi

Greenwashing sözünün mimarı Amerikalı çevreci Jay Westerveld’dir. Westerweld, 1986 yılında yazdığı bir makalesinde Greenwashing sözünden bahsederken Greenwashing’in doğmasına şahit olan olayı şöyle özetliyor: “Bir otel, artık otel odalarındaki havluların her gün değişmeyeceğini ve bu sayede çevreyi koruyabileceklerini duyurmuştu. Üstelik otel, bu kararını ülke genelinde dev reklamlarla da süslemişti. Ülke genelinde otelin ne kadar çevreci olduğu konuşulurken ve hassas tüm müşterileri çekerken; ben bu abartı reklamın peşine düştüm”.

Westerweld, olayın iç yüzünü araştırıp otelin kayıtlarına ulaştığında ise enerji konusunda otelin hiçbir tasarrufa gitmediği, asıl emelin yalnızca ve yalnızca çamaşır maliyetlerinden kurtularak kâr elde etmek olduğunu ifşaladı. Otel bir yandan çamaşır maliyetlerinden kurtulurken bir yandan ise daha fazla müşteri çekmiş oluyordu. İşte bu olayın anlatıldığı 1986’dan itibaren birçok Greenwashing olayı yaşandı ve tespit edildi.

Dilerseniz sizleri birkaç ünlü Greenwashing olayı ile baş başa bırakalım:

Shell’in “doğayı kirletsek de onarıyoruz” mesajı

2007 yılında Shell’in yayınladığı bir reklamda “atık karbondioksiti bitki yetiştirmek için kullanıyoruz” bildirisi bu reklamın yasaklanmasına sebep olmuştu. Hakikaten yapılan araştırmalarda atık karbondioksitin yalnızca çok az bir kısmının bitki yetiştiriciliğinde kullanıldığı ve reklamda güya tüm atık karbondioksit bitki yetiştiriciliğinde kullanılıyormuş üzere bir bildiri verildiği için yasaklandığı açıklandı.

Volkswagen’in “bizim arabalar tabiat dostu” iletisi, yatsıyı göremedi.

Skandal olaydan sonra Volkswagen’in “Das Auto” sloganı kimi bölümlerce alaya alınıp “Gas Auto” olarak değiştirildi.

Greenwashing deyince akla birinci gelen örneklerden biri olan ve literatüre Dieselgate Skandalı olarak da geçen hususa değinmezsek olmaz. 2015 yılında Alman araba devi Volkswagen’in ABD’deki araçlarında karbon salınımını ölçen test aygıtlarını yanıltan bir sistem tespit edilmişti. Bu tespitin akabinde Volkswagen skandalı kabul etmiş ve yaklaşık 18 milyar dolar ceza ödemişti. Ayrıyeten ABD’deki 500 bin aracını da geri çağırmak zorunda kalmıştı.

McDonald’s’ın pipetlerle savaşı

Ülkemizde de bir devir karşılaştığımız bir örneğe gelelim. 2018 yılında McDonald’s, tek kullanımlık plastik pipetlerin etraf düşmanı olduğunu; bu sebeple geri dönüştürülebilir kağıt pipetlere geçiş yaptığını duyurmuştu.

2019 yılında ise McDonald’s’ın pipetlerinin geri dönüştürülebilir olmadığı ortaya çıktı. Bu olaydan sonra McDonald’s da ismini Greenwashing listesine yazdırmış oldu. McDonald’s bu olaydan evvel Avrupa’nın kimi ülkelerinde logo rengini yeşil olarak da değiştirmişti.

Ancol Pet Products, evcil dostlarımızı alet etti.

Evcil dostlarımız için eserler üreten dünyaca ünlü bir marka Ancol Pet Products, 2019 yılında bir reklamında köpeklerin dışkıları için ürettiği torbaların etraf dostu olduğunu açıklamıştı. Bu olay da kısa bir mühlet sonra Greenwashing damgası yedi.

Uçarken tabiata oksijen salıyoruz, deseydin bari: Ryan Air

Müşterilerine düşük maliyetli uçak bileti sunmakla tanınan İrlanda merkezli hava yolu Ryan Air, 2020 yılında yayınladığı bir reklamda “Avrupa’nın en düşük karbon salınımı yapan hava yolu” olduklarını tabir etmişti. Ryan Air’in bu argümanı ispatlanamadığı için kısa müddette yasaklandı. Yasaklanma sebebi olarak ise çevreye hassas insanların hislerini suistimal etmek gösterildi.

Koreliler hiç geri durur mu: Hyundai

Hyundai’nin bu yıl yayınlanan “havayı temizleyen araba” sloganlı reklamı da tekrar aldatıcı olduğu için Geenwashing olarak etiketlenen ve yasaklanan reklamlardan biri.

Bir pipet davası daha: Starbucks

2018 yılında kahve devi Starbucks, daha pak bir etraf ve çevreyi korumak için pipetleri yasakladığını açıklamıştı. Starbucks’ın pipet olmadan kullanacağı delikli kapakların ise pipetlere nazaran daha da etraf düşmanı olduğu lakin maliyet bakımından daha ucuz olduğu tespit edildi. Yani Starbucks’ın da asıl emelinin etraf değil kâr elde etmek olduğu anlaşılınca Greenwashing listesine dahil oldu.

Giyim kesiminde geri dönüşüm atakları: H&M ve Zara

Tekstil devleri H&M ve Zara etraf dostu giysi eserleri ürettiklerini ve bu eserlerin geri dönüştürülebilir olduğunu açıklamıştı lakin yapılan incelemelerde bu eserlerin yalnızca %20’sinin geri dönüşüme gittiği, %80’inin çöp olduğu öğrenildi.

Tadını deneyen var mı: Coca Cola Life

Her ne kadar ülkemizde satılmasa da Coca Cola’nın “Coca Cola Life” isimli bir eser teşebbüsü oldu. Coca Cola’nın savına nazaran bu eser tamamen geri dönüşüm eseriydi ama dünya genelinde bu teşebbüsün tutmadığını görebiliyoruz. Birçok eleştirmen bu gelişmeyi Coca Cola’nın ambalajını yeşile boyamaktan öte bir adım olmadığını savundu.

Greenwashing’e karşı neler yapabiliriz?

Görseldeki aktivist elindeki pankartla reklam firmalarına “Hangi yeşili görüyorsunuz, doların yeşili mi yoksa tabiatın yeşili mi?” sorusunu yöneltiyor.

2008-2009 yılları ortasında ABD’de yapılan bir araştırmada çevreci reklamlar yayınlayan markaların eserlerinin %98’inin aslında bu hususta dürüst olmadığı ortaya çıkmıştı. Bu sahiden de çok önemli bir oran. Bir markanın etrafa hassas eser çıkarması dünyamız için en hoş gelişmelerden biri lakin bu hususta dürüst olduğu sürece… Biz kullanıcılara bu hususta düşen hisse ise, reklamlara aldanmayıp; çevreci olduğunu tez eden eserlerin sahiden çevreci olup olmadığını araştırmak.