Farabi Kimdir? İşte Hayatı ve Yapıtları
Felsefe Antik Yunanlılar tarafından bulunmuş olsa da elbet Araplar tarafından geliştirilmiştir. Örneğin Aristo tarafından ortaya konulan tüm fikirleri açıklama vazifesi Farabi’ye düşmüştür. Bu nedenle insanlık tarihinin en değerli filozoflarından bir tanesi olarak kabul edilen Farabi, birebir vakitte İslam Altın Çağı’nın da parlayan yıldızlarından bir tanesi olarak tarihe geçmiştir.
Açıkçası Farabi’nin hayatı hakkında bildiklerimiz son derece sonlu. Zira hakkında yazılmış biyografik eserler vefatından çok sonra kaleme alınmış ve rivayetler üzerine kurgulanmıştır. Yeniden de günümüze kadar kalan pek çok yapıtı sayesinde neyi savunduğu ya da ideoloji tarihine ne üzere katkılarını olduğunu net bir biçimde biliyoruz. Gelin Farabi kimdir yakından bakalım ve hayatı ile yapıtları hakkındaki değişik ayrıntıları görelim.
İslam Altın Çağı’nın efsane ismi Farabi kimdir?
Farabi, kestirimi olarak 872 yılında Kazakistan’ın Farab kentinde ya da Horasan bölgesindeki Faryab kentinde dünyaya gelmiştir. Hayatını ise 950 yılında Suriye’nin Şam kentinde kaybettiği kestirim edilir. Tam ismi Ebu Nasr Muhammed bin Muhammed el-Farabi ya da Ebu Nasr Muhammed bin Muhammed el-Tarkanî olabilir. Tüm yapıtlarını Arapça kaleme almasına karşın kendisinin Fars ya da bir ihtimal Türk olduğu düşünülüyor.
Yahu kardeşim yok mu adam üzere bir bilgi diye sonlanmakta haklısınız fakat Farabi hakkında yazılmış en muteber kaynak bile ölümünden 27 yıl sonra İbn Havkal tarafından kaleme alınmıştır. Bu nedenledir ki Farabi hakkında yazılmış metinler üzerinden İbn Ebî Useybia’nın başını çektiği Suriye Ekolü, İbn-i Hallikân’ın yapıtı, Ẓahīr-al-Dīn Beyhaki’nın Doğu Ekolü üzere farklı akımlar ortaya çıkmıştır.
Farabi’nin eğitim ve fikir hayatı iç içe geçmiştir:
İbn Ebî Useybia tarafından korunarak günümüze kadar kalmış olan ve şahsen Farabi tarafından kaleme alındığı düşünülen otobiyografik metinlere bakacak olursak kendisi Bağdat’ın en değerli Hristiyan alimlerinden bir tanesi olan Yuhanna bin Haylan ile mantık çalışmaları yapmıştır.
Bir tıp evliya hayatı yaşadığı bilinen Yuhanna bin Haylan’ın yanı sıra Farabi, Aristo’yu Arapçaya çeviren en değerli isimlerden olan Ebu Bişr Metta’dan da mantık eğitimi almıştır. Porfiryus’un Isagoge isimli yapıtı ve Aristo’nun altı ciltlik Organon yapıtı bu çalışmalarda temel kaynakları olmuştur. Ayrıntılar çok bilinmese de Farabi’nin Yunan ile Arap dünyasını bu kadar düzgün birleştirmesinin nedeninin bu Hristiyan alimlerden ders alması olduğu düşünülüyor.
Farklı kaynaklar Farabi’nin 40 yaşında Bağdat’a gelip kısa müddette Arapça öğrendiğini söyler fakat koca Aristo’yu Arapçaya çevirecek kadar başarılı bir biçimde sonradan bu lisanı öğrenmesi mümkün olmadığı için bu rivayet pek gerçek kabul edilmez. Farklı bir rivayette ise Farabi’nin 70 lisan bildiği söylenir lakin bu da Arapça 70 sözü ile birçok sözünün karıştırılması nedeniyle söylenmiştir. Kendisi eminiz periyodun tanınan lisanlarına hakimdi lakin 70 lisan bildiği bir kent efsanesidir.
Farabi’nin hayatı son derece sade geçmiştir:
Aktarılanlara nazaran Farabi dini bütün ve zeki bir adamdı. Sufi kıyafetleriyle gezer ve sık sık kalabalıktan uzaklaşarak kendi halinde takılırdı. Kendi kendine olduğu süreçte müzikle uğraştığı biliniyor. Musiki Üzerine isimli yapıtı Orta Çağ müzik kuramı hakkında yazılmış en değerli eser olarak kabul edilir.
Farabi, devrinde ve sonrasında yaşamış pek çok filozof, sanatçı ve bilim adamı üzere varlıklı bir ailenin himayesinde kalarak çalışmalarını yürütmüştür. Devirde Suriye’nin denetimini elinde bulunduran Şii hanedanı Hamdaniler, Farabi’ye büyük hürmet duyarak himayelerine almışlardır. Kesin olmamakla birlikte Farabi’nin de Şii olduğu söylenir.
Peki Farabi ne yaptı da bu kadar değerli biri haline geldi?
Eğer insanlık olarak bugün Aristo’yu anlayabiliyorsak bunu Farabi’ye borçluyuz desek yanlış olmaz. Zira Farabi, Aristo’nun altı ciltlik Organon isimli yapıtını açıklamalarıyla birlikte Arapçaya çevirmekle kalmamış aynı vakitte iki kısım daha ekleyerek sekiz cilt haline getirmiştir. Bu nedenledir ki bugün bile hala kullanılmakta olan mantık tabirlerinin büyük bir kısmı Arapçadır.
Aristo mantık ideolojisi için Hace-i Önce, Magister Primus yani Birinci Üstat olarak anılır. Farabi ise mantık ideolojisi için Muallim-i Sânî, Magister Secundus yani İkinci Üstat olarak anılmaktadır. İşte bu yüzden rahatlıkla söyleyebiliriz ki bugün mantık denen bir alan varsa Farabi sayesinde vardır.
Farabi yapıtları hakkında da pek çok farklı rivayet var:
Farabi hayatını kaybettikten yıllar hatta yüzyıllar sonra İbn Nedim, El – Mesudi, Beyhaki, İbn Ebi Useybia, İbn Hallikan, İbnu’l – Kıfti üzere kıymetli isimler tarafından kaleme alınan biyografilerine baktığımız vakit kendisinin 100 – 160 ortasında eser kaleme aldığını görüyoruz. Lakin bunların çok az bir kısmı günümüze kadar gelmiştir.
Farabi’nin mantık, lisan ideolojisi, din ideolojisi, metafizik, psikoloji ve müzik üzere mevzularda kaleme aldığı yapıtların tamamını da aslında büyük kitaplar olarak görmemek lazım. Pek birçok 90 – 100 sayfalık bugün makale olarak nitelendireceğimiz çeşitte yapıtlardır. Alışılmış sayfaca az olsalar bile içerik olarak eşsiz oldukları bir gerçek.
Farabi’nin yapıtlarının içeriği hakkında değişik bir rivayet İbn-i Sina tarafından aktarılır. Şöyle ki İbn-i Sina Aristo’nun Metafizik isimli yapıtını tam kırk kere okumuş ancak hiçbir şey anlamamış. Lanet olsun metafiziğine diyeceği sırada Farabi’nin bu eser hakkında kaleme aldığı metni okumuş ve çabucak kitabı çözmüş.
Farabi bilimi beş temel sınıfta değerlendirmiştir:
Farabi sırf mantık alanında çalışmalar yapmamıştır, tıpkı vakitte İlimlerin Sayımı isimli yapıtında bilime farklı bir bakış açısıyla yaklaşmış ve bilim insanlarının kullanması için bir fikir sistemi geliştirmiştir. Farabi’ye nazaran bilim; lisan ilmi, mantık ilmi, uygulamalı ilimler, tabiat ilmi, uygar ilimler olmak üzere beşe ayrılır.
Dil ilimi sözlerin nasıl okunacağı, nasıl yazılacağı üzere temel hususlarda kanunlar içerir. Mantık ilmi Aristo’nun Organon yapıtının açıklamalarında ve ek ciltlerinde tabir edilmiştir. Uygulamaları ilimler bugün olumlu bilimler dediğimiz alanları içerir. Medeni ilimler ise hukuk ve siyaset temelli hususları sınıflandırmaktadır.
Farabi’nin bilim sınıflandırması aslında Aristo mantığına uygun olarak gerçekleştirilmiştir fakat birtakım noktalarda ortalarında temel farklar vardır. Örneğin Farabi’nin birinci sınıflandırma derecesi bilimleri pratik ve teorik olarak ikiye ayırmaktadır. Yaratma bilimlerini görmezden gelen Farabi, bunları mantık ilmi içinde kıymetlendirir.
İslam Altın Çağı’nda ortaya çıkarak dünyanın en büyük filozoflarından biri haline gelen Farabi kimdir sorusunu yanıtlayarak hayatı ve yapıtları hakkında bilmeniz gereken ayrıntılardan bahsettik. Farabi’nin etkilediği sayısız filozof ve bilim insanı ise farklı bir yazının konusu.