Hepsi Bir Vakitler Devlete Aitti: Satılıp Özelleştirilen Birbirinden Esaslı Kamu Kurumları

Türkiye’de 1980 sonrasında gündeme gelse de yasal pürüzler ile karşılaşmış özelleştirme kavramı, 2001 yılı sonrasında sürat kazandı ve devlete ilişkin olan birçok kurum özelleştirildi. Bu devirde kimileri satılırken bir yandan da Türkiye Cumhuriyeti Hazine ve Maliye Bakanlığına bağlı, özel bütçeli kurum olan Özelleştirme İdari Başkanlığı kuruldu. (1994)

Zaman vakit özelleştirilen devlet varlıklarını duyduğumuz ve incelediğimiz için aslında bahse hâkim sayılırız. Bu yüzden özelleştirmenin ne olduğundan ya da aslında ne olması gerektiğinden bahsetmeyi öbür bir içeriğe bırakıp 1980’lerden beri ülkemizde özelleştirilen devlet varlıklarına bakalım.

Cumhuriyetin birinci kamu yatırımı Sümerbank

1933 yılında Atatürk tarafından kurulan Sümerbank, ticari nitelikte mal üreten bir kuruluştu. Hem dokumacılık endüstrisi hem de banka pozisyonunda olan Sümerbank, halk tasarrufu ile oluşturuldu. Türkiye’nin ham pamuk üreticisi ve ihracatçısı olan kuruluş; çimento fabrikaları, demir çelik tesisleri, kâğıt ve selüloz tesislerini de bünyesine kattı.

1987 yılında alınan bir kararla Sümerbank için özelleştirilme kararı alındı. 1988’de Sümerbank Şirketler Topluluğu kuruldu. 24 Ekim 1995’te ise Garipoğlu Şirketler Topluluğu’na 103.4 milyon dolara satıldı. Şirket, cinayet ve Türkbank skandalına isminin karışması ile Sümerbank’ı elinden kaybetti. 1999’da TMSF’ye devredilmesin akabinde 2001’de Oyak Grubu’na satıldı.

Tütün ve alkolün Türkiye’deki tek kurumu olan İnhisar de özelleştirmeye alındı.

1862 yılında kurulan Monopol, tütün ve alkolde ülkemizdeki tek yetkili kurumdu. 1983 yılında özel kesimin de tütün üretmesine müsaade verilmesi, 1984 yılında da yabancı sigara ithalatına onay verilmesi Tekel’in kıymetini kaybetmesine neden oldu.

Yabancı şirketlerin sigara üretimine başlaması, Türk tütününü art plana atarken 2001 yılında alınan özelleştirme kararı ile kurum fabrikaları kapanmaya başladı. 2003 yılında alkol kısmı, Nurol-Özaltın-TÜTSAB Ortak Teşebbüs Grubu’na 292 milyon dolara satıldı. Tütün kısmı de 2008 yılında British American Tobacco’ya 1 milyar 720 milyon dolara satıldı. Böylece de İnhisar periyodu kapandı.

Özelleştirilenler yalnızca kurumlar değil.

Özelleştirme, otoyol ve köprüler için de yapıldı. 2012 yılında yapılan ihale ile Boğaziçi ve Fatih Sultan Mehmet Köprüleri olmak üzere 8 otoyolun özelleştirilmesi gerçekleşti. İhalede 5 milyar 720 milyon ile en yüksek teklifi veren Koç-UEM-Ülker iştiraki, 25 yıl boyunca köprü ve otoyolların 25 yıllık işletme hakkını aldı.

Özelleştirme ile otoyol ve köprülerin mülkiyeti özel bölüme geçmesi de 25 yıl boyunca işletme hakkını elde ettiler. Ayrıyeten Koç-UEM-Ülker paydaşlığı bu müddet boyunca otoyol ve köprülerin bakım, tamirat sorumluluğunu da almış oldu. Bu ihale, özelleştirme kapsamında en yüksek bedelli ikinci özelleştirme ihalesi de oldu. Birincisi ise bir alt başlıkta.

Döneminde en yüksek bedelli satılan Türk Telekom, birçok spekülasyona da dahil oldu.

PTT’nin telekomünikasyon ve posta hizmetlerinin birbirinden ayrılması sonucunda 1995’te kurulan Türk Telekom, 2005 yılında özelleştirme kapsamına alındı ve %55 payı Lübnanlı OTAŞ’a 6,55 milyar dolara satıldı.

Türkiye’nin en büyük özelleştirmelerinden biri olan bu satış sonrasında OTAŞ, 2013 yılında payları ödemek emeliyle içerisinde Türk bankalarının da olduğu konsorsiyumdan 4,75 milyar dolar kredi aldı.

OTAŞ, 2016’da ödemesi gereken 290 milyon doları ve sonraki iki ödemeyi de yapamadı. Bu külfetten sonra OTAŞ’ın sahip olduğu paylar, 2018’de ortalarında alacaklı bankaların olduğu LYY Telekom firmasına devredildi. 2022 yılında ise BTK’nin müsaadesi ile LYY’nin payları Türkiye Varlık Fonu’na devredildi. Bölüm için ise şu açıklama yapıldı:

“LYY ile gerçekleştirilen görüşmeler sonucunda, sürece bahis hisseler için satın alım bedeli 1 milyar 650 milyon ABD Doları olarak belirlenmiştir. Buna ek olarak, bağımsız kontrolden geçmiş 2021 yılı konsolide mali tabloları temel alınarak Türk Telekom’un Genel Heyeti tarafından dağıtımına karar verilecek temettü fiyatından LYY’nin yüzde 55 hissesine denk gelen kısmı LYY’ye ödenecektir.”