İnsan Gibisi Robot Gördüğümüzde Hissettiğimiz O Garip His: Tekinsiz Vadi Tesiri Nedir?

Günümüzde bilhassa yapay zekanın gelişimi ile insan gibisi hatta tıpatıp insan üzere görünen robotların sayısı epey arttı. Bu durum genel olarak olumlu tesirlere sebep olsa da bazılarımız için gerginlik yaratabiliyor. 

İnsan gibisi robotları sinemalarda ya da haberlerde gördüğümüzde çoğumuzun içinde oluşan o değişik his, aslında bize yabancı değil. O denli ki bu his bilimsel birçok araştırmaya sebep olmuş ama günümüzde varsayımdan öteye gidememiş.

Tekinsiz vadi, insan gibisi olan bir robotu gördüğümüzde içimizde olan o değişik hissiyatı tanımlayan bir terim.

Bu terim birinci olarak 1970 yılında Japon robotik profesörü Masahiro Mori tarafından tanımlanmış. Ayrıyeten bu enteresan terim ve mevzu ile ilgili birçok araştırma yapılmış ve bu hissin neden oluştuğuna dair pek çok tez öne sürülmüş ancak günümüzde bir varsayımdan öteye gidememiş.

Bu gerginlik, endişe, tiksinme ve irkilme üzere hisleri bir ortada bulunduran his, bizler üzere hareket edebilen ve konuşan kimi maske ve çizgi sinema karakterleri için de hissedilebiliyor.

Neden bu isim verilmiş?

Bunu anlayabilmek için üstteki grafikten yararlanmamız gerekiyor. Grafikte de görüldüğü gibi robotların bize olan benzerliği arttıkça bizim onlara olan hislerimiz ani olarak olumsuz hisler olmaya başlıyor.

Bu olumsuz hisler gitgide artarken bir anda düşüşe geçiyor. Bu dalgalanmanın nedeni şimdi belirli olmadığı için ve bir vadiyi anımsattığı için bu kısma ve his durumuna “Tekinsiz vadi” ismi verilmiş.

Peki “Tekinsiz vadi” tesiri neden kaynaklanır?

Günümüzde bu his durumunun nedenini tam olarak açıklayabilen bir bilimsel delil yok ama konu ile ilgili pek çok varsayım bulunuyor. Birtakım teoriler bu durumun biyolojik kaynaklı olduğunu söylerken kimileri ise kültürel olduğunu öne sürüyor. Araştırmacılar ise tüm varsayımların birbirini etkilediğini ve gerçek yanlarının olduğunu söylüyor. 

Gelin, kimi varsayımları birlikte inceleyelim:

Türümüzün devamlılığı için tesirli olan “eş seçimi” varsayımına nazaran:

Türümüzün devamlılığını sağlamak için içgüdülerimiz ile kendimize uygun bir eş seçeriz. Bu sayede sağlıklı bebekler dünyaya getirebiliriz. İşte bu içgüdüler beşere benzeyen robotları robot olarak değil de bir insan üzere görmeye başladığımızda tiksinme, nefret etme ve irkilme üzere hislere neden oluyor. Bu hisler da “Tekinsiz vadi” dediğimiz durumun oluşmasına sebep oluyor. 

Hastalıklardan ve tehlikelerden kaçınma varsayımına nazaran:

Biri yanımızda hapşırdığında ya da burnunu sildiğinde tiksiniriz ve ondan uzak dururuz. Böylece hastalıklardan kaçınmış oluruz. Aynısı tehlikeli ve bize ziyan verebilecek durumlar için de geçerlidir.

İnsan gibisi bir robot gördüğümüzde de robotların yapısı doğal olmadığı için beynimiz doğal ve olağan olmayanın hastalıklı ya da tehlikeli olabileceğini düşünür. Bu yüzden robotlardan çekiniriz ve aslında bir bakıma hastalıklardan ve tehlikelerden kaçınırız.

Beklentilerin karşılıksız kalması varsayımına nazaran:

Bu varsayıma nazaran bizler insan gibisi bir robot gördüğümüz vakit büsbütün bizler üzere olan, his ve kanıları ile bizimle karşılıklı irtibat kurabilen bir robot bekliyoruz. İşte bu üzere kimi beklentilerimiz karşılanmadığı vakit da ortaya olumsuz hisler çıkıyor ve tekinsiz vadi tesirini yaşamış oluyoruz. 

Bilişsel uyumsuzluk varsayımına nazaran:

İnsan gibisi bir robot gördüğümüzde onun bir robot mu, yoksa insan mı olduğuna tam olarak karar veremediğimiz için bilincimizde bir uyumsuzluk yaşanır. Bu durum da ruhsal olarak rahatsız hissetmemize ve olumsuz hislerin ortaya çıkmasına neden olur.

Uyumsuz öğeler varsayımına nazaran:

Geçtiğimiz yıllarda yapılan araştırmalar normal kurallarda bir ortada bulunmayan ögeler birleştirildiğinde insanların rahatsız olma eğiliminde olduğunu gösterdi. 

Örneğin, 2011’de yayınlanan bir makale, insanların robot sesli robotlardan rahatsız olmadıklarını lakin insan sesli robotları ürkütücü bulduğunu ortaya çıkardı.

Tekinsiz vadi tesirinin en değerli örneklerinden biri Shrek animasyonuna ilişkin.

Sevilen animasyon sinemalarından biri olan Shrek sinemasının test gösteriminde yer alan Prenses Fiona karakteri o kadar çok beşere benziyordu ki çocuklarda dehşet ve gerginlik hislerine sebep oldu. 

Yapımcılar da bu dönüşlerden sonra Prenses Fiona karakterini daha karikatür biçiminde yapmaya karar verdi.

Final Fantasy: The Spirits Within animasyonu tekinsiz vadi tesirine sebep olduğu için gişede istediği etkiyi alamamıştı.

Final Fantasy: The Spirits Within animasyonu, devrinin en başarılı CGI animasyonlarını kullanarak çok gerçekçi karakterlere sahip oldu ama bu durum, izleyicilerde gerginlik ve dehşet üzere hislere sebep olarak tekinsiz vadi tesiri yarattı. Bu durum da gişede istediği etkiyi alamamasına sebep oldu.

Ex Machina sinemasındaki başrol robot da tekinsiz vadi tesiri yaratan üretimlerden biri.

!!!Spoiler!!!

Filmi birinci izlediğinizde robotların insanlara bu derece benzemesi, izleyicilerde derin bir gerginliğe sebebiyet veriyor. Ayrıyeten başroldeki çocuğun robota aşık olması hatta robotların çırılçıplak görünürken birebir insan vücuduna sahip olması, izleyenleri tekinsiz vadi tesirine maruz kalmaya zorluyor.

Peki siz hiç tekinsiz vadi tesirini yaşadınız mı? Yorumlarda belirtmeyi ve mutfak robotlarına karşı bile temkinli olmayı unutmayın.