İnsanın Özgür İradesi Olmadan Cihanın İşleyişine Nazaran Karar Verdiğini Savunanların İdeolojisi: Determinizm

İnsanlık var olduğu günden beri başta kendisi olmak üzere etrafındaki her şeyi anlamaya ve anlamlandırmaya çalışmıştır. Bu çalışmalar sonucunda ortaya çıkan felsefi görüşlerden bir tanesi de determinizmdir. Determinizme nazaran her şey belli kurallar çerçevesinde işler. İlginç olan ise bu kurallar insanın her türlü kararını da belirler ve bu nedenle aslında özgür irade diye bir şey yoktur.

Neredeyse her felsefi görüş üzere temelleri Antik Yunan periyodunda atılan determinizm yıllar içerisinde farklı niyetlerle zenginleştirilmiş ve 19. yüzyılda kesin bir tanıma ulaşmıştır. Ahlak ideolojisi başta olmak üzere ideolojinin pek çok farklı alanında bu görüş üzerinden yeni fikirler ortaya atılmıştır. Determinizm nedir gelin biraz daha yakından bakalım ve temsilcileri neyi savunur birkaç örnek üzerinden görelim.

Temel bir tarif yaparak başlayalım; Determinizm nedir?

Belirlenircilik, gerekircilik, belirlenimlilik, belirlenimcilik üzere isimlerle da anılan determinizm felsefi bir görüştür. Bu görüşe nazaran kozmosun işleyişi başta olmak üzere var olan her şeyin gerçekleşme durumu fizik kanunları üzere bilimsel maddelerle belirlenmiştir. Belirlenmiş bu yasalar sayesinde bir olayın gerçekleşmesi zaruridir. Bu nedenledir ki özgür irade yoktur zira insanın vereceği karar aslında bu yasa sonucunda ya da diğer bir sonucun nedeni olarak gerçekleşmek zorundadır. 

Nasıl yani, tam olarak determinizm neyi savunur? 

İnternette dolanırken bu yazının başlığını gördünüz, tıkladınız, okumaya başladınız, ilginizi çekti ve okumaya devam ediyorsunuz ya da birazdan sıkılıp sayfayı değiştireceksiniz. Tüm bunlar sizin hiçbir baskı altında kalmadan büsbütün özgür iradenizle verdiğiniz kararlar o denli değil mi? Determinizme nazaran hayır, o denli değil.

Oluşturduğunuz niyetler, bunlara nazaran verdiğiniz kararlar, bu kararlara nazaran sergilediğiniz davranışlar ve gibisi her çeşit hareketiniz aslında evrenin işleyişini bile belirleyen kesin kurallar çerçevesindedir. Yani insan bunları özgür iradesiyle yapmıyor, bilimsel yasalar bu türlü işlediği için yapıyor. 

Nedensellik prensibi aslında determinizmi açık bir halde anlatıyor:

Determinizmin temeli nedensellik unsuruna dayanmaktadır. Nedensellik unsuruna nazaran her şey ancak her şey ya bir olay ya da olgunun nedeni yahut bir olay ya da olgunun sonucudur. Hayranlıkla izlediğimiz bu kozmosunun tıkır tıkır işleyen nizamı aslında bilimsel maddelerle değiştirilmez bir biçimde düzenlenmiş olduğu için bu biçimde kusursuz bir tertipte işler. 

Bazı determinist filozoflar işi biraz daha ileri götürüyor ve nedensellik unsuruna bağlı olarak işleyen bu kainatın tertibini çözersek daha sonra yaşanacak her türlü olayın bilgisini elde edebileceğimizi savunuyor. Yani kainatın sahip olduğu neden – sonuç bağına dayalı bu tertibi çözersek geleceği bilmemiz mümkün olur diyorlar. 

Determinizmin ortaya çıkışı hayli uzun bir sürecin sonucu:

• Thales

En değerli Antik Yunan filozoflarından bir tanesi olan Thales aslında determinizmi birinci ortaya çıkaran kişidir. Ona nazaran cihanın temel işleyişini su sağlar. Benzer devirde yaşayan farklı filozoflar bu tertibin temelinde havanın ve diğer elementlerin olduğunu söylemişlerdir. Hatta Demokritos farkında olmadan atomu keşfetmiştir, tabi felsefi olarak. 

Aristoteles tarafından ortaya atılan birinci hareket unsuru, Stoacılar tarafından logos formunda yorumlanmıştır. Descartes ilahi yönlendirmeye karşıdır fakat özgür iradeyi tanrısal olarak yorumlar. Spinoza’ya nazaran ilah tek ve harikadır, bu da mutlak determinizm kavramını işaret eder. Claude Bernard ise determinizme mekanikçi bir mantıkla yaklaşmıştır. 

19. yüzyılda determinizm tam manasına kavuştu:

• Simeon Poisson

19. yüzyılın birinci yıllarında determinizm demek, bir makinenin çalışması demekti. Simeon Poisson ile Laplace bu kavramı genişleterek makine üzere çalışan cihan modelinin ismi olarak kullandılar. Bu model üzerinden aslında insanın kainatın bir kesimi olduğu ve özgür iradesi olmadan kurallara nazaran yaşadığı önermesi ortaya atıldı. 

Pozitivist ideolojinin tesirlerinin artıp da soyut ve somut kavramlar ortasında çatışmaların çıktığı devirde Bergson, Boutroux, De Broglie, Heisenberg, Max Planck, Von Neumann, F. Perrîn üzere gibi pek çok bilim insanı ve filozof determinizm hakkında farklı görüşler öne sürmeye başladılar. Kuantum mekaniğinin keşfedilmesi, bu kanıları daha da zenginleştirmiştir. 

Determinizm hakkındaki görüşler kimi temel alt kollara ayrılır:

• Mekanik determinizm
• Ekonomik determinizm
• Toplumsal determinizm
• Tarihsel determinizm
• Deneysel determinizm

Mekanik determinizm:

Mekanik determinizm, insanların niyetlerinin ve davranışlarının kendi dışındaki olaylara nazaran şekillendiğini savunur. Buna nazaran bir insanın aldığı bir karar ya da oluşturduğu bir fikir aslında kendi dışında olan farklı olaylar nedeniyle oluşan sonuçlardır. 

Ekonomik determinizm:

Ekonomik determinizm insan davranışlarını ve niyetlerini daha somut olayların etkilediğini savunur. Buna nazaran bir insanın karar ve fikirleri ekonomik nedenlerin bir sonucudur. 

Toplumsal determinizm:

Toplumsal determinizm, insanın ferdî karar ve kanılarının aslında toplumsal nedenlerin bir sonucu olduğunu savunur. Eğitim sistemi, ekonomik yapı, sıhhat durumu üzere toplumsal durumlar bireyi tesirler.

Tarihsel determinizm:

Tarihsel determinizm, insan davranışlarının ve kanılarının günlük olaylardan fazla tarihi süreç nedenli bir sonuç olduğunu savunur. Yani insanın bugünkü niyet ve davranışları tarihi olaylara nazaran şekillenmektedir.

Deneysel determinizm:

Deneysel determinizm müspet bilimleri açıklamak için kullanılır ve deney ile elde edilerek tekrar eden sonuçları vardır. Bilimsel kurallar sabit olduğu için her şey buna nazaran oluşur. Mucize ya da beklenmedik şeyler yoktur. 

Bir de indeterminizm olarak isimlendirilen bir görüş var:

İndeterminizm isminden da anlaşılacağı üzere determinizme zıt olarak ortaya atılan felsefi bir görüştür. Pozitivist ideolojinin tesirlerinin artıp da soyut ve somut kavramlar ortasında çatışmaların çıktığı periyotta bir de kuantum mekaniği keşfedilince bilim insanları ve filozoflar tarafından indeterminizm felsefi görüşü oluşturulmuştur. 

İndeterminizme nazaran kozmosun temel işleyişi aslında o denli değişmez kurallarla falan belirlenmemiştir. Belirlenmiş olsa bile bu durum bize cihanı açıklayamaz. Bu nedenledir ki insanın özgür iradesinin olmadığı ya da nedensellik prensibi kesin olarak kabul edilemez. Kesin bir reddedişten fazla determinizmin katılığı reddedilmektedir. 

İnsanın özgür iradesi olmadığını ve her şeyin makul kurallar çerçevesinde işlediğini söyleyen determinizm nedir, neyi savunur gibi merak edilen soruları yanıtladık. Elbette determinizm içine kısmınca kolay kolay boğulacağımız bir okyanus üzere ancak zati bu yazımızda sırf determinizmle birinci defa tanışan okuyucularımıza temel bir bilgilendirme yapmayı hedefledik.