Kanıyı Geliştirme Yolları Nelerdir?

Türk edebiyatı dersinin birinci ve en değerli hususlarından bir tanesi kanıyı geliştirme yolları ile anlatım biçimleridir. Bunları bilmek son derece değerli zira okuduğumuz metinleri anlamanın yolu, muharririn kullandığı formülleri anlamaktan geçiyor. Düşünceyi geliştirme yolları muharrir ya da konuşmacı tarafından uygulanır ve dinleyen ya da okuyan bireyleri en verimli biçimde etkilemeyi maksatlar.

Yazar yapsın bize ne demeyin, kanıyı geliştirme yolları ve gibisi teknikleri kullanmak için kesinlikle muharrir olmanıza gerek yok. Yöneticinize yazdığınız bir e-postada ya da yaptığınız bir sunumda da etkili bir irtibat için bu metotları kullanabilirsiniz. Kimbilir tahminen flörtlerde bile işe fayda. Gelin kanıyı geliştirme yolları nelerdir, özellikleri nedir örnekler üzerinden inceleyelim.

Önce tarif yaparak başlayalım; Kanıyı geliştirme yolları nedir?

Sözlü ya da yazılı edebiyatta, konuşmacının ya da muharririn dinleyenleri ya da okuyucuları etkileyerek kendi niyetlerini aktarmak için kullandığı usullerden kimileri kanıyı geliştirme yolları olarak isimlendirilir. Bu sistemlerin maksadı, okuyucuda ya da dinleyicide anlatılanlara nazaran şekillenmiş kanıların gelişmesini sağlamaktır. Yani kabaca karşı tarafı ikna etmek de diyebiliriz.

Düşünceyi geliştirme yolları ve örnekleri:

Tanımlama
Örnekleme
Karşılaştırma
Tanık Gösterme
Sayısal Bilgilerden Yararlanma
Somutlama
Soyutlama
Benzetme

Tanımlama:

Düşünce geliştirme yollarından bir tanesi olan tanımlama, genel olarak anlatının başında kullanılır. Anlatı boyunca bahsedilecek soyut ya da somut kavramların objektif olarak tanımlaması yapılır. Ansiklopedik bir tarifin yanı sıra anlatıcı bu tarifi kendi bakış açısından ya da kendi yorumlarını katarak da yapabilir.

Örnek:

Edebiyat; yazı ya da kelam yoluyla olay, fikir, his ve hayalleri estetik bir biçimde söz etme sanatıdır.

Örnekleme:

Anlatının temelini oluşturan kanıyı geliştirme yollarından bir tanesi de örneklemedir. Yapılan örneklemede anlatılan kavramların okuyucunun ya da dinleyicinin zihninde canlanması amaçlanır. Anlatıcı kendi hayatından örnekler verebileceği üzere herkesin bildiği lakin ayrıntılarına hakim olmadığı toplumsal olay ya da yapıtlardan da örnekler verebilir.

Örnek:

Kitap okumak hayal gücünü geliştirir. Isaac Asimov hiç kitap okumasaydı Vakıf serisini yazamazdı.

Karşılaştırma:

Konuşmacı ya da müellif, anlatısında pek çok farklı kavramdan bahseder lakin sadece bunlardan bir tanesi savunur. Savunmasını daha anlaşılır hale getirmek için iki soyut ya da somut kavram ortasında karşılaştırma yapar. Yapılan karşılaştırma sırasında kavramların misal ya da farklı özelliklerinden bahsedilir. Genel olarak soyut kavramları somutlaştırmak için kullanılmaktadır. Benzerliklerden yararlanma, aykırılıklardan yararlanma ve bağ kurma olarak üç alt tipi vardır.

Örnek:

Arılar var oldukları günden beri işlerini birebir biçimde ve kusursuz bir biçimde yapar. İnsanlık ise var olduğu günden beri işini her seferinde daha da gelişmiş bir halde yaparak kusursuza ulaşmayı maksatlar.

Tanık Gösterme:

Düşünceyi geliştirme yollarından bir tanesi olan şahit gösterme, mahkemelerdeki üzere birini çıkarıp konuşturma biçiminde olmaz. Konuşmacı ya da muharrir, kendi savunduğu şeyi destekleyen bir kişinin niyetlerini doğrudan ya da dolaylı olarak aktarır. Niyetleri şahit olarak gösterilen kişi genel olarak toplum tarafından sevilen ve hürmet duyulan bir kişidir. Atasözleri, tabirler, dini dogmalar da kullanılabilir.

Örnek:

Bir işi yaparken kendi gücümüz kadar yardım istemek de kıymetlidir. Ne demiş cetlerimiz, el elden üstündür.

Sayısal Datalardan Yararlanma:

Sayısal datalardan yararlanmak, bir anlatıcının kullanabileceği en tesirli kanıyı geliştirme yollarından bir adedidir. Kelam konusu sayısal bilgiler, ulusal ya da milletlerarası alanda güvenilirliği olan kurumlardan alıntı yaparak paylaşılır. Paylaşılan istatistikler, anlatıcının fikrini pekiştirmek ya da aykırı görüşü zayıflatmak gayesiyle kullanılabilir.

Örnek:

Geçtiğimiz ay TÜİK tarafından paylaşılan enflasyon oranlarının yüzde 180 olması açıkça gösteriyor ki Türk milleti olarak alım gücümüz her geçen gün daha da azalıyor.

Somutlama:

Somutlama, isminden da anlaşılacağı üzere konuşmada ya da metinde bahsedilen soyut kavramları okuyucunun ya da dinleyicinin zihninde daha gerçekçi ve anlaşılır hale getirmek için kullanılan bir kanıyı geliştirme yoludur. Somutlama yapılırken kelam konusu soyut kavram bir varlığa benzetilir ve onun nitelikleri üzerinden anlatılır.

Örnek:

Birikimi olmayan bir muharrir tıpkı saman alevi üzere süratle parlar ancak süratle söner. Birikimli bir müellif ise kömür ateşi üzeredir, harı gitse de közü kalır.

Soyutlama:

Soyutlama da tıpkı somutlama üzere isminden da anlaşılacağı üzere konuşmada ya da metinde bahsedilen somut kavramları okuyucunun ya da dinleyicinin zihninde daha anlaşılır hale getirmek için kullanılan bir kanıyı geliştirme yoludur. Soyutlama yaparken amaç aslında karşı tarafın kalbine dokunmaktır. Genel olarak şiir üzere edebi çeşitlerde karşımıza çıkar ancak yeniden de farklı anlatı biçimlerinde kullanılabilir.

Örnek:

Aşkını bir zırh üzere giyindim üstüme, korudu benim alacağım tüm yaralardan.

Benzetme:

Benzetme aslında başka kanıyı geliştirme yollarına misal fakat genel olarak tek cümlelik örneklere sahiptir. Karşı tarafa aktarılan kanıyı değil de daha çok anlatıyı güçlendirir. Bu açıdan bakarsak bir cins kelam sanatı olarak da kıymetlendirebiliriz. Benzetme yapılırken benzerlik istikameti zayıf olan, güçlü olana benzetilir.

Örnek:

Yaşadıklarımızdan sonra yağan kar tıpkı beyaz bir kısım üzereydi.

Düşünceyi geliştirme yolları neden kullanılır?

Hiçbir dinleyici ya da okuyucu, anlatıcının dümdüz bir biçimde aktardığı yazıyı ya da konuşmayı okumaz ya da dinlemez. Okusa ya da dinlese bile aslında bundan etkilenmez çünkü anlatılan fikrin kendi zihninde gelişmesi gerekir. Tüm anlatıcıların hedefi, karşı tarafa aktardıkları kanıların kalıcı olmasıdır. Anlatılanlar bir kulaktan girip bir kulaktan çıkarsa hiçbir manası olmaz.

Günlük hayatımızda bile aslında her anlatımızda karşı tarafta bir niyet geliştirmeyi amaçlıyoruz. Karşı tarafta onu çok sevdiğimiz fikrinin oluşmasını, bize artırım yapması fikrinin gelişmesini ya da iktisadın çok âlâ olduğunu düşünmesini istiyoruz. Bu formda sayısız örnek vermek mümkün. İşte bunların her birini yaparken de kanıyı geliştirme yollarını kullanmak zorundayız. Yoksa anlatılanlar uçar masraf.

Çok daha tesirli metinler ve konuşmalar hazırlamak için kullanabileceğiniz edebiyatın temel mevzularından kanıyı geliştirme yolları nelerdir sorusunu yanıtlayarak örnekler üzerinden açıklamaya çalıştık. Kanıyı geliştirme yolları elbette çok daha ayrıntılı bir mevzu fakat bu yazımızda sırf temel bir bilgilendirme yapmayı hedefledik.