Kültür Nedir, Özellikleri Nelerdir?

Bir hayvanı başkasından daha çok seviyor ya da bir objeye öteki objelerden daha farklı yaklaşıyor olabilirsiniz. Pekala neden? Bilmem, kültürel bir şey sanırım diyorsanız muhtemelen bu yanıt doğrudur zira kültür dediğimiz şey de tam olarak budur. İnsanlık olarak var olduğumuz günden beri bazı şeylere özel manalar yükledik, değer verdik ve bunları gelecek kuşaklara miras olarak aktardık.

Kültür, insanı hayvandan ayıran en kıymetli kavramdır. Farklı topluluklar ortasında değişiklik gösteriyor olması ise bu kavramı daha da eşsiz hale getirir. Alışılmış ki bu kavramın tanımlanması epey yeni bir olay lakin kültürün ortaya çıkışı insanlıkla birebir yaşta olabilir. Gelin biraz işin derinine inelim ve biraz güç olsa da kültür nedir sorusunun cevabını arayarak bizim için neden bu kadar değerli olduğunu görelim.

Temel bir tarif yaparak başlayalım; Kültür nedir?

Batı lisanlarına Latince Cultura sözünden geçen kültür, lisanımıza ise Fransızcadan geçmiştir. Türk Lisan Kurumu’na nazaran birden çok manası vardır. İlk manası şu haldedir;

“Tarihsel, toplumsal gelişme süreci içinde yaratılan bütün maddi ve manevi bedeller ile bunları yaratmada, sonraki kuşaklara iletmede kullanılan, insanın doğal ve toplumsal etrafına egemenliğinin ölçüsünü gösteren araçların bütünü.”

İlk tarifte kültür, tarihi bir sürecin yaratıcısı olarak ele alınmıştır. İnsanın hem tabiatta hem de toplum içerisinde bulunduğu yerin, kültür üzerindeki ehemmiyeti vurgulanmıştır. Farklı bir manası ise şu halde;

“Bir topluma yahut halk topluluğuna has niyet ve sanat yapıtlarının bütünü.”

Bu tarifte işler biraz daha derinleşiyor zira kültürün antropolojik bir yaklaşımdan çok daha fazlası olduğu vurgulanıyor. İnsanın sanatsal ve felsefi üretim kabiliyetinin, kültür üzerindeki tesiri anlatılıyor. Farklı bir tarifi ise şu biçimde;

“Muhakeme, zevk ve eleştirme yeteneklerinin tahsil ve yaşantılar yoluyla geliştirilmiş olan biçimi.”

İşte tahminen de kültürün beşere mahsus bir kavram olmasının en temel nedeni bu tarifte veriliyor. Sorgulama ve eleştirme en azından bildiğimiz kadarıyla sadece beşere mahsus bir özelliktir. Bu nedenle de kültür, bir kabul edişten çok daha fazlasıdır. Öteki bir manası ise şu formda;

“Bireyin kazandığı bilgi.”

Tanım sıralamasına baktığımız vakit toplumsaldan kişisele yanlışsız bir sıralama olduğunu görüyoruz. Birtakım yaklaşımlar hayli genel lakin kimileri kültürün çok daha derinlikli yanları olduğunu ortaya koyuyor ve son tarif ise gerçek bir imza atıyor zira topluluklara atfettiğimiz kültürün ortaya çıkışının aslında ferdi bilgiden geldiği söyleniyor.

Kültür kavramı tam olarak ne vakit ortaya çıktı?

• Edward Burnett Tylor

İnsanlık var olduğu günden beri kültür var üzere geniş bir tarif yapıyoruz lakin kültür kavramı ile fakat 19. yüzyılda tanıştık. Kültür kavramından birinci bahseden İngiliz antropolog Edward Burnett Tylor olmuştur. 1871 yılında kaleme aldığı Primitive Culture kitabında şu cümleye yer verir;

“Kültür; toplumun bir üyesi olarak insanın kazandığı bilgi, inanç, sanat, ahlak, hukuk, örf ve başka yetenek ile alışkanlıkları içeren karmaşık bütündür.”

Bu tarif uzun yıllar dünyanın farklı noktalarında araştırmalar yürüten antropologlar tarafından kabul edilen temel bir tarif oldu. Elbette bu tarif üzerine de farklı tenkitler yapıldı ve kanılar geliştirildi. Her yeni görüş, kültür tarifini biraz daha geliştirdi.

1952 yılında ABD’li antropologlar Al Kroeber ve Clyde Kluckhohn, kültürün tam 164 farklı tarifini yaptılar. Bunlar ortasında öğrenilmiş davranış, akıldaki fikir, mantıksal yapı, istatiksel kurgu, psişik savunma sistemi üzere son derece değişik tanımlar yer alıyordu. Her tarifin temelinde bulunan temel prosedür ise davranışın soyutlandırılmasıydı. 

Kaynana tabusu, kültür kavramına farklı bir derinlik kattı:

Somut davranışların soyut incelemesi kültür için her vakit kâfi bir incelem tekniği olmadı ve 1959 yılında Leslie A. White, The Concept of Culture kitabında bilimsel bir yorumlama yapmayı denedi. 

Bu yorumlamaya nazaran insan, obje ve olaylar ile bağlantıya girdikten sonra davranış oluşur ve davranışların birbiriyle bağlantıya girmesi sonucu da kültür meydana gelir. Bu durum kaynana tabusu üzerinden örneklendirilir. Yeni evli bir çiftin oturduğu yer, cinsiyetler ortası rol dağılımı, geçim şekli üzere sayısız değişken sonucu oluşan davranışlar kaynanaya yaklaşımın saldırgan ya da savunmacı olmasını belirler. Bu davranışın süregelmesi ise kültürü oluşturmaktadır. 

İyi lakin kültür nasıl oluştu?

Kültür kavramına antropolojik bir açıdan yaklaşmak gerekirse insan, hayvandan ayrıldığı gün aslında kültür oluştu. Zira yapılan çalışmalarda hayvanların insan davranışlarına misal davranışlar sergilemedikleri açıkça görülüyor. Bir güne özel mana yüklemek, akraba sınıflandırmaları yapmak, ensest ilgiyi tanımlayarak yasaklamak üzere kültürün temelini oluşturan kavrayışlar hayvanda yoktur. 

Esneme, öksürme, gaz çıkarma üzere temel davranışlar hayvanda da olduğu için beşere has değildir. Yapılan antropolojik araştırmalarda homo sapiens’in bir noktada bir kavrayış yakaladığı, bu temel davranışları anlamlandırdığı ve bir sembolleştirme yoluna gittiği düşünülüyor. Farklı olan ise bu iki durum ortasında mantıksal ya da nörolojik açıdan rastgele bir orta durak bulunmuyor olması. 

Kültür oluştu zira beşerler düşünüyor:

Kültür kavramı başta olmak üzere bugün insan medeniyetinin sahip olduğu her şeyin ortaya çıkma nedeni aslında insanın düşünebiliyor olmasıdır. Zihinsel gelişimi dört etap üzerinden değerlendirirsek ilki ziyanlı şeyi keşfetme, ikincisi reaksiyon verme, üçüncüsü denetim etme, dördüncü kademe ise sembolleştirmedir. 

En kolay organizma bile ziyanlı ve faydalı şeyleri birbirinden ayırabilir. Pavlov’un Köpeği deneyinde olduğu üzere organizmalar reaksiyon gösterebilir. Maymunlar bile alet yapıp birtakım şeyleri denetim edebilir. Lakin sembolleştirme dediğimiz zihinsel marifetler yalnızca beşere mahsus davranış kalıplarında görülmektedir. 

Kültür gelişimi yaşayan bir organizmanın gelişimine misal:

Kültür bir halde doğdu, bunu anladık. Gelişimi ise biyolojik evrim üzere oldu. Kültür bir sefer oluştu ve o günden sonra kendi dinamiklerine uygun neden – sonuç alakaları çerçevesinde gelişti. İnsanın zihinsel marifetleri sayesinde jenerasyondan nesile aktarılarak bir süreklilik içine girdi.

Antropologlara nazaran tıpkı biyolojik evrimde olduğu üzere kültürel gelişimde de dış etkenlerin rolü büyük. Bu nedenle yan yana köylerde bile örneğin ırmağa yakın olmak üzere kolay ayrıntılar büyük kültürel değişimlere neden olabiliyor. Yani kolay bir değişken, kültür üzerinde büyük bir değişime neden olabiliyor. 

İnsanı insan yapan en temel kavram olan kültür nedir sorusunu yanıtlayarak nasıl oluştuğu hakkında ortaya atılan kimi teorilerden bahsettik. Elbette kültürün oluşumu hakkında daha pek çok farklı hipotez var lakin en temel teori, fikir ile birlikte başladığı istikametindedir.