Kutuplara Yakın Yerlerdeki Kıyı Şeritleri Neden Kırışıktır?
Bazı kıyı şeritlerinin başkalarından daha fazla kıvrımlı ve sistemsiz olduğunu hiç fark ettiniz mi? Bir Dünya haritasını elinize alıp baktığınız vakit, kutuplara yakın adaların ve kıtaların kıyı şeritlerinin daha kırışık, Ekvator’a yakın olanların ise daha düzgün kıyı şeritlerine sahip olduğunu fark edeceksiniz. Bunun nedeni nedir pekala?
Sorunun karşılığı, vakit içinde kara ve deniz sonlarını etkileyen farklı süreçlerde yatıyor. Bu süreçler buzullaşma, ayrışma, erozyon, sedimantasyon, deniz düzeyi değişimi ve tektonik hareketi üzere birkaç doğal olay barındırıyor. Bir bölgenin iklimine, jeolojisine ve tarihine bağlı olarak, bu süreçler farklı kıyı şeridi morfolojisi modelleri oluşturabilir.
Buzullaşma: Buz, karayı keser.
Kutupların yakınında kırışık kıyı şeritleri oluşturan ana faktörlerden biri buzullaşmadır. Buzullaşma, buz oluşturma ve kara üzerinde hareket etme; vadileri, fiyortları, gölleri ve adaları oyma sürecidir.
Buzullar, kendi yükleri altında akan büyük buz katmanlarıdır. Altlarındaki kayayı yolma ve donma-çözülme aksiyonuyla aşındırabilirler. Ayrıyeten büyük ölçülerde tortu taşıyabilir ve bunları buzultaşları, eskerler ve taşma ovaları olarak biriktirebilirler.
Buzullaşma, Dünya tarihi boyunca bilhassa buz katmanlarının Kuzey Amerika, Avrupa ve Asya’nın birçoklarını kapladığı Pleistosen döneminde (2,6 milyon ila 11.700 yıl kadar önce) tekraren meydana geldi. Bu mühlet zarfında buzullar, bugün gördüğümüz Norveç, Alaska, Grönland ve Antarktika üzere kırışık kıyı şeritlerinin birçoklarını şekillendirdi.
Ayrışma ve erozyon: Su, toprağı aşındırır.
Ekvator’un yakınında düzgün kıyı şeritleri oluşturan faktör ise ayrışma ve erozyondur. Ayrışma, kayaları fizikî, kimyasal yahut biyolojik yollarla parçalama işlemine verilen isimdir. Erozyon, yıpranmış materyalin su, rüzgar yahut buzla yerinden oynatılması ve taşınması işlemidir.
Ayrışma ve erozyon; yağışın, sıcaklık değişimlerinin, bitki örtüsünün ve kimyasal tepkilerin kayaları zayıflatabileceği ve çözebileceği sıcak ve nemli iklimlerde daha tesirlidir. Bu iki olay; uçurumlar, kumsallar, deltalar ve mercan resifleri üzere pürüzsüz ve yuvarlak kara şekilleri oluşturabiliyor.
Ayrışma ve erozyon, Dünya tarihi boyunca devam eden bir olay, fakat bilhassa buzullaşma yahut tektonikten etkilenmemiş bölgelerde daha belirgindirler. Bu yolla oluşan pürüzsüz kıyı şeritlerinin kimi örneklerini Brezilya, Hindistan, Avustralya ve Hawaii’de görebiliyoruz.
Tektonik: Plakalar karada ve denizde hareket eder.
Kıyı şeridi formunu etkileyen üçüncü bir faktör de tektoniktir. Tektonik, yer kabuğunun birbirine nazaran hareket eden plakalara nasıl ayrıldığının incelenmesidir. Bu olay; dağlar, volkanlar, zelzeleler ve tsunamiler gibi çeşitli özellikler yaratabilir.
Tektonik, vakit içinde kara ve denizin izafî pozisyonunu değiştirerek kıyı şeridi biçimini de etkileyebilir. Örneğin, plakalar birbirinde yakınlaştığında yahut uzaklaştığında, kara kütlelerinin yükselmesine yahut çökmesine neden olabilirler. Levhalar birbirinin yanından kaydığında, kıyı şeritlerinin yanal yer değiştirmesine yahut kaymasına neden olabilir.
Tektonik, plaka hareketinin cinsine ve tarafına bağlı olarak hem kırışık hem de pürüzsüz kıyı şeritleri oluşturabilir. Tektonik yolla oluşmuş kıyı şeritlerine de Kaliforniya, Japonya ve İzlanda’yı verebiliriz.
Özetle: Kıyı şeridi; iklim, jeoloji ve tarihe bağlı çeşitli süreçlerle şekilleniyor.
Kutuplara yakın kıyı şeritleri, buzullaşma nedeniyle daha kırışık olma eğilimindeyken; Ekvator’a yakın kıyı şeritleri, ayrışma ve erozyon nedeniyle daha düzgün olma eğilimindedir. Tektonik, plaka hareketine bağlı olarak her iki tıp kıyı şeridini oluşturabilir. Hasebiyle şayet Norveç’te pürüzsüze yakın bir kıyı şeridi yahut Hawaii’de kıvrımlı bir kıyı şeridi görürseniz, bunun sebebi tektonik hareketlerdir.
Kıyı şeridi hali yalnızca estetik nedenlerle değil, tıpkı vakitte ekolojik, ekonomik ve kültürel nedenlerle de değerlidir. Biyolojik çeşitliliği, doğal kaynakları, turizmi, ticareti ve insan yerleşimini tesirler. Bu nedenle, kıyı şeritlerinin nasıl oluştuğunu ve değiştiğini anlamak, onları sürdürülebilir bir halde yönetmek ve gelecek jenerasyonlara aktarmak için çok değerlidir.