Lozan’ın Bilinmeyen Hususları Olduğu Argümanını Birinci Kere Kim Ortaya Atmıştı? Hayır, Kahvehanedeki Biri Değil!

“Türkiye Cumhuriyeti’nin temellerinin atıldığı sırada imzalanan son antlaşma Lozan’ın bir son kullanma tarihi ve bilinmeyen hususları var mıydı?” sorusuna “evet” yanıtı verenlerin sayısının çok fazla olduğunu bilmekteyiz. Lakin işin aslı hiç de o denli değil!

Peki bu düzmece bilgi birinci kimin tarafından ortaya atılmıştı?

Takvimleri geriye alalım: Antlaşma, 24 Temmuz 1923’te İsviçre’nin Lozan kentinde imzalanmıştı.

Türkiye Büyük Millet Meclisi temsilcileri ile Yunanistan, Birleşik Krallık, Fransa, İtalya, Japonya, Romanya, Bulgaristan, Belçika, Portekiz ve Yugoslavya temsilcileri tarafından imzalanan antlaşma, tezlere nazaran 2023’te son bulacaktı. Lakin Lozan Antlaşması’nın metnine ve yordamına bakıldığında aslında antlaşmanın bir ömrü olmadığını görüyoruz. Nasıl oluyor bu?

Antlaşmanın İngilizce ve Türkçe metinleri incelendiğinde son geçerlilik mühleti üzere bir ibare yer almıyor. Antlaşmanın son unsuru, “İmzalanan ve onaylanan dokümanların aslı Fransa Cumhuriyeti Hükümeti’nin arşivinde saklanacak ve onaylı birer örneği taraflara verilecektir” biçimindedir. Onaylı örneğinin öteki ülkelerde de bulunan bir mutabakatın daha sonra bilinmeyen hususlar içermesi hayli garip bir durum olmalı.

Lozan’da saklı hususlar olduğu savlarını biz birinci olarak nerede duyduk?

Aslında bu problem çok eski değil. Lozan’ın “zafer değil, hezimet” olduğu kanaatini kitlelere yayan kişi Kadir Mısıroğlu’dur. Ki birden fazla insan da bu problemlere onun kanaatiyle bakmıştır. Ancak bu mevzunun ortaya çıkışı Mısıroğlu ile değil, Necip Fazıl Kısakürek’in yazı ve demeçleriyle başlıyor.

Ortaya çıkarılan fikre nazaran muahedenin zımnî hususları, Türkiye’yi her türlü ziyana uğratıyordu. Necip Fazıl’ın bu hususla ilgili iki yazısı 1949’un sonlarında ve 1950’lerin ortasında Büyük Doğu mecmuasında yayımlanır. Bu yazılarında, Ulusal Mücadele’de elde edilen zaferin İtilaf Devletleri’nin, Türkiye’nin bağımsızlığını bu kadar kolay bir formda tanıması için kâfi olmadığı; muvaffakiyetin gerisinde diğer şeyler olduğu anlatılıyordu.

Peki bu öbür şeyler neydi?

Necip Fazıl’a nazaran bunun cevabı “dinin öldürülmesi” idi. Lozan’ın birinci evresinde taraflar ortasında uzlaşma olmamışken bir Yahudi din adamı Haim Naum devreye girmiş. ABD ve İngiltere’de Türkiye’nin bağımsızlığı için görüşmeler gerçekleştirirken söylenene göre İngiliz heyetinin başındaki George Curzon’u da ikna etmiş.

Necip Fazıl, bu mevzuyla ilgili bir doküman göstermiyor lakin Naum’un arabuluculuk yapmadan evvel İstanbul’daki değerli Yahudi isimlerle bir görüşme gerçekleştirdiğini söylüyor. George Curzon, bu duruma nasıl ikna olmuştu?

İfadelere nazaran Naum, Curzon’a Türkiye’nin bağımsızlığını tanımanın karşılığında İslamiyet’e art döndürtmenin mümkün olacağını tabir etmiş.

Yahudi din adamının İsmet İnönü’yü bu bahse nasıl ikna ettiğiyle ilgili Necip Fazıl pek ayrıntıya girmez. Sözlerinde bunlar haricinde “Lozan’ın zımnî maddeleri” olduğunu söylediğini alenen görmüyoruz; saklı yapılan görüşmeler sonucunda verilen kelamlı taahhütleri anlatışından bunu anlıyoruz. Fakat bu argüman da iştahla benimsenmiş olacak ki bugünlere kadar geldi.

Bir de bu duruma politik çerçeveden bakalım.

Diplomaside elbette bâtın mutabakatların yapıldığı görülen bir şeydir. Ancak kamuoyuna sunulan ve bilinen bir antlaşmaya sonradan gizli unsur eklemek pek muhtemel bir şey değildir. Sadece muahedenin taraflarının bilebildiği bu kapalı hususlar şayet varsa bile, ülke temsilcilerinin vefatıyla birlikte tabiri caizse sırra kadem basmış olmalıdır.

Ve unutulan bir şey var ki, barış antlaşmalarının geçerlilik mühleti bir sonraki savaşa kadardır. Lozan Barış Konferansı’nda irdelenen bahis ve tartışmaların tutanakları, kamuoyuna açık bir haldedir. Bu tutanaklar, 1924’te tam metin halinde yayımlanmıştır. Komisyonların zabıtname ve raporları, tutanaklar kamuya açık kaynaklarda da yer alıyor. Bu tutanaklar da aslında zımnî hususların olmadığını gösteren açık dokümanlardır.

Senenin başında eski TBMM Lideri Mustafa Şentop da mevzuyla ilgili şu sözlerle açıklamalarda bulunmuştu: 

“Lozan Antlaşması ‘100 yıl doldu bitecek’ diyebileceğimiz vadeli bir muahede değil. Çok taraflı bir mutabakat, birçok ülkenin dahil olduğu bir muahede. Bir sefer mühlet sorunu kelam konusu değil. Antlaşmada bu türlü bir şey yok. ‘Gizli madde’ sıkıntısı de hukukçular açısından tuhaf karşılanacak bir durum. Bir muahede yapıldığı vakit bu mutabakat, imzalayan ülkelerin parlamentolarına gelir, burada onaylanır. Saklı olan bir karar nasıl parlamentoda onaylanacak? Buna kim bakacak, kıymetlendirecek de onay verilecek. Bâtın bir karar olamaz uluslararası mutabakatlarda. Zımnî karar denilen bir şey varsa; muahede değildir, o muahede metninden değildir aslında. Periyodik de değil, bir memleketler arası muahedenin kapalı unsuru de olamaz; Lozan’ın da yok.”

Tarihçi Mustafa Solak’a nazaran, sav ettikleri saklı hususlarda nelerden kelam ediliyordu?

“Gizli unsurlara nazaran madenlerimizi 2023’e kadar çıkaramayacak, boğazlar üzerindeki hakimiyetimizden 25 Nisan 2023’te büsbütün vazgeçecek, Fener Patrikhanesi’nin ekümenik olduğunu kabul edecekmişiz. Ayasofya Patrikhane’ye devrolunacakmış. Uygulama imkanı kalmayan Sevr Antlaşması’nın kimi hususları de tekrar 24 Nisan 2023’ten başlamak üzere hayata geçirilecek, öncelik Ermenistan, Lâzistan ve Kürdistan projelerine verilecekmiş. Hatta Lozan Antlaşması 2023’te sona erecekmiş.” 

Görüldüğü üzere gündemimizden düşmeyen Lozan Antlaşması’nın bâtın hususları olduğu savı bir söylentiden öteye gidemiyor.

Kamuoyuna açıkça sunulan rastgele bir anlaşmanın gizli unsur içereceği kelam konusu olmayacağı üzere, bu durumun farkına ülkece fakat 2023 yılı sonlandığında varacağız üzere görünüyor.