Madem Uzayda Alt ve Üst Kavramları Yok, O Vakit Dünya’nın İstikametlerini Neye Nazaran Belirledik?
Haritalar hayatımızın bir modülü ve Dünya’yı anlamamızı sağlayan kıymetli araçlar. Bu haritaların nasıl oluştuğunu ve Dünya haritalarında Kuzey Kutbu’nun neden her vakit üstte gösterildiğini hiç düşünmüş müydünüz? Ne de olsa mavi ve yuvarlak bir gezegen olan Dünyamız ne altı ne de üstü olmayan sonsuz bir boşluk olan evrende yüzüyor. O vakit biz neye nazaran Dünya’nın altı ve üstü, yani kuzeyi ve güneyi olduğunu var sayabiliyoruz?
Dünya yuvarlağa çok yakın bir biçime sahip. Lakin haritalarımız dünyayı düz bir yüzey üzerine sıkıştırmaya çalışır. Bunu yapabilmek için yüzyıllar içinde farklı birçok haritalama teknikleri geliştirildi ve Dünya haritalarını oluşturmak için çeşitli metotlar kullanıldı. Bu haritalarda ülkelerin, kıtaların büyüklükleri değişti. Lakin bir şey sabit kaldı: Kuzey Kutbu her vakit yukarıda! Uzayda alt-üst kavramı yoksa neden Dünya haritaları hala bu formda tasarlanıyor?
Dünya haritalarında ve kürelerinde her vakit alt ve üstün tıpkı halde olmasının temel gayesi, insanların istikametlerini belirlemesine yardımcı olacak birtakım referans noktaları belirlemektir.
Pusula iğnelerinin her vakit hizalandığı istikamet olan ve Manyetik Kuzey olarak isimlendirilen bölgenin bulunduğu istikamet kuzey olarak isimlendirilir. Bilhassa bu bölgenin referans noktası olarak seçilmesinin bir sebebi bu manyetik alan, başkası ise yeniden istikamet belirlememizi kolaylaştıran Kutup Yıldızı’nın bu tarafta yer almasıdır.
Madem Dünya’nın sabit bir altı yahut üstü yok, o vakit Manyetik Kuzey nedir ve pusulalar nasıl olur da her vakit bu tarafı gösterir?
Manyetik Kuzey ile Dünya’nın üst kısmında yer alan Kuzey Kutbu birebir şeyler değildir. Manyetik Kuzey, Dünya’nın bir kesimi olan manyetik bir alana verilen isim. Dünya bir mıknatıs üzeredir ve her vakit bir tarafa yanlışsız manyetik bir çekim alanı oluşur.
Dünya’nın içinde büyük bir demir ve nikel üzere metallerden oluşan sıcak ve erimiş bir kısım bulunur ve bu erimiş kısmın içinde dönerek hareket eden sıvı bir madde vardır, bu kısmın ismine “dış çekirdek” diyoruz. Bu dış çekirdek, Dünya’nın manyetik alanını oluşturur. Bu dönen sıvı unsur, güya bir devasa çember üzere büyük manyetik alanlar yaratır. Bu manyetik alanları da Dünya’nın etrafını saran bir kabarcık olarak düşünebilirsiniz. İşte bu kabarcığın bir kısmına manyetik kuzey diyoruz.
Peki neden bu türlü bir manyetik alan oluşuyor? Aslında bunun tam olarak nedeni bilinmiyor, lakin bilim insanları bunu Dünya’nın içindeki dönen sıvı maddenin etkileşimiyle ilişkilendiriyor. Bu dönen sıvı unsur, elektrik yüklü parçacıklar içerdiği için parçacıkların hareketi manyetik alanı oluşturabilir.
Dolayısıyla Dünya haritalarında gösterilen istikametler Manyetik Kuzey’e nazaran belirlenir.
Manyetik Kuzey’in bulunduğu dış çekirdek hareketli bir yapı olduğundan Manyetik Kuzey her vakit %100 tıpkı yerde değildir ve hafif yer değiştirir. Pusulalarımızda da bu nedenle küçük sapmalar oluşabilir.
Haritalarda bugün bildiğimiz Kuzey Yarım Küre’nin üstte, Güney Yarım Küre’nin altta olmasının sebeplerinden biri ise bu haritaların bu kürede yaşayan beşerler tarafından bulunmuş olması ve Dünya’yı da çoğunlukla bu ülkelerin çizdiği ve kavramsallaştırdığı çerçeveden ve onların ürettiği tabirlerle yorumluyor olmamızdır.
İlk bakışta gözümüze basitçe çarpan alanlarda çarçabuk Avrupa ve Kuzey Amerika kıtalarını görürüz. Fakat gerçekte bu bölgeler Güney Yarım Küre’deki bir ülkeye nazaran Dünya’nın daha merkezinde değildir. Ya da Güney Yarım Küre ülkeleri, bir gezegen olarak Dünya’nın fizikî gerçekliği için aşağıda ya da daha değersiz de değillerdir.
Unutmamak gerekir ki haritalar tarafları göstermek için sırf birer araçtır. Buradaki alt ve üst kavramlarının gerçekte bir karşılığı yoktur.
Dünya’nın rastgele bir yerinde ayakta durduğunuzda Dünya’nın altında yahut üstünde olmazsınız.
Mesela Türkiye’nin bu biçimde durmasıyla alıştığımız hali ortasında “uzay için” hiçbir fark yok.
Dolayısıyla istikamet gösterme hedefiyle kullandığımız yön isimleri, koordinatlar ve birçok sembol ve işaret, coğrafik bir gerçeklikten fazla insanların anlaması ve kullanabilmesi için standartlaştırmayı sağlayan araçlardır.