Orta Çağ’daki Birbirinden Tuhaf Temizlik(!) Kültürleri
Salgınlar, hastalıklar, hayvan pislikleri, insan atıkları… Bu listeye daha ekleyebileceğimiz onlarca şey var. Öyle bir çağ ki; insanlar, sınıf hiyerarşisinden ötürü bile temizlikten yoksun kalıyordu.
Papa’nın “İyi Hristiyan pis olur” kelamıyla hamamların yasaklanmasının doğruluğunu sizler için araştırırken, bu devirde insanların birbirinden farklı paklık kültürlerine değineceğiz. Okudukça paklık kültürümüze şükredebilirsiniz.
Popüler inanışın tersine, Roma İmparatorluğu’nun çöküşüyle birlikte Avrupa’da banyo ve paklık yok olmamıştır.
Romalılar paklık konusunda kanalizasyon ve su kaynakları üzere pek çok miras bırakmışlardır. Orta Çağ’da bile Roma kanalları akmaya devam ederek tatlı su tedarik etmişlerdir.
Monty Python ve Kutsal Kase sinemasında; Kral Arthur’u gören iki karakter onun kim olduğuna dair bir varsayımda bulunuyorlar. İçlerinden biri: “O bir kral olmalı, her tarafı pislik içinde değil” diyor. Bu sahne aslında Orta Çağ hakkında birtakım bilgileri de özetliyor: Orta Çağ’da olağan sınıftan beşerler paklığa çok ehemmiyet vermiyorlardı. Bu inanışa bir örnek de Kastilya Kraliçesi Isabella üzere bir doğdukları gün bir de evlendikleri gün banyo yaptığı bilinen şahıslar olarak gösteriliyor.
Orta Çağ’da birtakım hekimler, banyo yapmanın derideki gözenekleri açtığından salgın hastalıkların bulaşma ihtimali olduğunu söylüyorlardı.
Tabii ki Orta Çağ’da da tek bir hakikat yoktu. Bunu diyen tabiplerin bir kısmının bilakis öteki hekimler ise banyo yaparak hastalıkların önleneceğini söylüyordu. Ama toplum için bu pek de mümkün değildi. Zira tüm ispatlar, zengin kısmın banyo yapmayı bir lüks haline getirdiklerini göstermektedir. Tahminen bizim üzere her gün duş alabilecek kadar şanslı değillerdi ama ayda bir duş almak bile o beşerler için harikulade bir histi.
Dönemin diş doktorları 14. yüzyıla kadar berberlerdi.
1308’de berber loncasından ayrılan dişçiler, anestezi olmadan diş çekme işlemi ve diş temizliğinin yanında nitrik asitle diş beyazlatıyorlardı. Aristokratlar dışında halkın diş beyazlatma rutinlerinde kum ve deniz suyuyla dişleri ovalamak vardı.
Bilinenin tersine hamam kültürü vardı ve bu yerler yalnızca yıkanmak için değil, toplumsallaşmak için de kullanılıyordu.
Roma İmparatorluğu’nda hamam kültürü hayli kıymetlidir. Hatta günümüze kadar uzanan değerli yapılar da var. Yıkanmanın yanında toplumsal bağlar kurulan, spor yapılabilen, oyunlar oynanan, pazar yeri üzere yiyecek satın alınabilen kompleks yapılardı. Dolayısıyla halkın da uğrak yerlerinden biriydi.
İlk Hristiyanlık periyodunda halkın hamamlara gidildiği bilinse de 3. ve 4. yüzyıllarda münzevi hayat stili gelişince bu durum da değişikliğe uğradı.
Aziz Antony hayatında hiç ayaklarını bile yıkamamışken, Aziz Julian da kendi yolundan gidenlere yıkanmayı yasaklamıştı. Aziz Jerome ise vaftizin dışında banyo yapmanın gereksizliğini savunuyordu. Bunun üzerine dinine düşkün Hristiyanlar, paklık ritüellerine orta vermişlerdi.
6. yüzyılda en yaygın manastır tarikatı olan Benedikten Tarikatı’nın kurucusu Aziz Benedikt, sağlıklı şahısların asla yıkanmadığını, 13 yaşında ölen Azize Agnes’in en büyük faziletlerinden birinin asla yıkanmamış olması olduğunu belirtir. 745’te Mainz Başpiskoposu Aziz Boniface, ahlaksızlık yuvası gerekçesiyle bayanlarla erkeklerin ortak alanı olan karma hamamları da yasaklamıştır.
Üst sınıf beşerler sıcak su dolu küvetlerde yıkanabiliyorken köylüler için bu hayalden öteye gitmiyordu.
Akan bir su olmadığından ve köylüler ırmaklardan daima konutlarına su taşımak zorunda olduklarından bir ailenin banyo yapabilmesi için çok efor gerekiyordu. Elde edilen su ise ısıtılmadan kullanılıyordu. Bu yüzden herkesin kullandığı ortak bir banyo alanı bulunuyordu.
Tuvalet, lüksün ana kucağı olarak biliniyordu.
Köylüler, üst sınıf kadar şanslı değildi. Herkesin tıpkı banyo alanı üzere ortak kullandıkları tuvaletleri vardı. Kimi beşerler da lazımlık ya da çöp kovası taşıyor; atıklarını ise lağım çukuru yoksa ırmaklara boşaltıyorlardı. Nerde kaldı banyoda kullanılan pak su?
Bit ve haşere sorunu o kadar olağanlaşmıştı ki insanlar haftada bir bit ayıklamak için bir ortaya geliyorlardı.
Hayvanlarıyla birlikte yaşayan ya da bu kadar pisliğin ortasında kalan bireyleri düşündüğümüzde durum son derece olağan geliyor. Bitlenmek normalleştirildiği üzere beşerler bit ayıklamak için bir ortaya gelmeyi toplumsallaşma aracı olarak da kullanıyordu.
Kirli suda ısıtılmış yemeğin kirli ellerle alınıp kirli bir ağza götürmek varken kimin çatal ve kaşığa muhtaçlığı olsun ki?
Orta Çağ’da beşerler yemeklerini elleriyle yiyorlardı, bu yüzden vücutlarının bilakis el yıkamak yemekten evvel çok değerli bir uygulamaydı. Yalnızca bunun için yanlarında musluk vazifesi gören beşerler çalıştırılıyordu, daha sonra duvara monteli bir musluk bu insanların yerini alacaktı.
Yaraları idrarla tedavi ediyorlardı.
Muhtemelen hayatınızda bir defa de olsa denizanası sokmasına karşı insanların yaranın üstüne idrar yapmayı önerdiğini duymuşsunuzdur. Orta Çağ’da beşerler bunu bir tık ileriye taşıyarak açık yara tedavisinde hem de çürükleri güzelleştirmede kullanıyorlardı. Evet, çürükleri.
Orta Çağ insanları için geriye dönüp bakınca üzülsek de günümüze kadar temizlik ve hijyende ne kadar yol kat ettiğimizi görmek insanı rahatlatıyor. İnsan, o periyotta yaşıyor olduğunu hayalinde bile canlandırmak istemiyor.