Osmanlı Devleti’nin Birinci ve Son Anayasası Olan ‘Kânûn-ı Esâsî’ Nedir? Unsurları ve Özellikleriyle Açıkladık

Özellikle son yıllarda, bugün kullanmakta olduğumuz 1982 Anayasasının değiştirilmesi daima gündemde. Epey sert ve kazuistik olarak bu anayasa Türkiye Cumhuriyeti’nin ne birinci ne de son anayasası. Lakin birinci ve son olarak anılan öteki bir anayasamız var, Kânûn-ı Temeli. Kânûn-ı Temeli, Osmanlı İmparatorluğu’nda yürürlüğe girmiş olan ilk ve birebir vakitte son anayasadır. 

Kânûn-ı Temeli üzere bir anayasa hazırlamak, devlet adamlarının bir anda akıllara gelen bir fikir değildi. Zaten öncesinde de pek çok anayasal çalışma yapılmıştı. Elbette bunların hiçbiri gerçek bir anayasa olarak kabul edilmediği için Kânûn-ı Temeli birinci olarak anılır. Osmanlı Devleti’nin mutlak monarşiden uzaklaşarak batılılara göz kırptığı Kânûn-ı Temeli, pek çok açıdan yenilikçi bir metin olsa bile tam olarak istenilen değişimi yaratamamıştır. 

Hiç bilmeyenler için kısaca anlatalım: Kânûn-ı Aslı nedir?

1876 Anayasası olarak da anılan Kânûn-ı Aslı, günümüz Türkçesi ile temel kanun manasına geliyor. İlk olarak 23 Aralık 1876 tarihinde yayımlanan ve bir devir yürürlükten kaldırılsa da daha sonra tekrar yürürlüğe giren Kânûn-ı Temeli, Osmanlı İmparatorluğu’nun birinci ve son anayasası olarak anılır. 1924 Anayasasının yürürlüğe girmesi ile birlikte büsbütün yürürlükten kaldırılmıştır.

Detaylara geçmeden evvel Kânûn-ı Aslı öncesi anayasal çalışmalara bakalım:

Türkiye’deki anayasal faaliyetlerin birincisi olarak kabul edilen Sened-i İttifak, 29 Eylül 1808 tarihinde ortaya çıkmıştır. III. Selim yenilikçi hareketleri nedeniyle tahttan indirilip yerine IV. Mustafa geçince Sadrazam Alemdar Mustafa Paşa Ayanlarla bir ortaya gelmiş ve bir antlaşma yapmıştır. Sened-i İttifak isimli bu antlaşmada padişah Ayanları koruyacağını söylerken Ayanlar da padişaha sadakat kelamı vermiştir. 

Osmanlı tarihindeki batılılaşma gayretlerinin en somut adımı olarak kabul edilen Tanzimat Fermanı, 3 Kasım 1839 tarihinde ilan edilmiştir. Gülhane Hatt-ı Şerifi olarak da anılan ferman, Sultan Abdülmecid periyodunda hazırlanmıştır. Tüm vatandaşlara can, mal ve namus güvenliği sağlayan Tanzimat Fermanı, Avrupalıların istediklerinin bir kısmını vererek iç işlerimize karışmalarını engellemeyi maksatlar.

Islâhat Hatt-ı Hümâyûnu olarak da bilinen Islahat Fermanı, 18 Şubat 1856 tarihinde ilan edilmiştir. Sultan Abdülmecid periyodunda hazırlanan Islahat Fermanı ile gayrimüslimlere fazla fazla haklar verilmiştir. Avrupalıların istedikleri şeyleri vermek için hazırlanan Islahat Fermanı hakkındaki ayrıntıları buradaki yazımızda anlatmıştık.

Kânûn-ı Aslı hangi emelle hazırlandı?

Kabaca anlatmak gerekirse aslında Kânûn-ı Esâsî’nin hazırlanma gayesi batılılara ‘Bakın biz de sizin üzereyiz.’ demektir. Batıda başlayan anayasa hareketlerine uymak isteyen Osmanlı Devleti, yaptığı anayasal çalışmaları en sonunda nihayete erdirmiş ve Kânûn-ı Aslı ile meşruti bir anayasal nizama geçmiştir. 

Elbette yüzlerce yıldır mutlak monarşi ile yönetilen bir ülkede bir anda demokratik bir idareye geçmek mümkün olmadı. Kânûn-ı Esâsî’nin birinci ilan edildiği hâli padişahın yetkilerini tam olarak sınırlandırmıyordu. Bu nedenle pek çok sefer üzerinde değişiklikler yapıldı. Yani maksat tam olarak milletin temsili prensibini devlet hayatına dâhil etmekti. 

Kânûn-ı Esâsî’yi kim, hangi padişah periyodunda hazırladı?

31 Ağustos 1876 tarihinde tahta geçen II. Abdülhamid, devrin sadrazamı Mithat Paşa’yı bir anayasa hazırlanması için görevlendirdi. Mithat Paşa, başkanlığını kendisinin yürüttüğü Cemiyet-i Mahsusa isimli bir kurul kurdu. Komisyon tarafından hazırlanan anayasa metni padişaha sunuldu, üzerinde birkaç değişiklik daha yapıldı ve sonunda Kânûn-ı Temeli ismiyle 23 Aralık 1876 tarihinde ilan edildi. 

Kânûn-ı Temeli nasıl hazırlandı, hangi ülkelerin anayasaları örnek alındı?

Kânûn-ı Aslı öncesi ortalık oldukça karışıktı. Evvel Abdülaziz tahttan indirilmiş, yerine V. Murat tahta getirilmiş, akıl sıhhati yerinde olmadığı o da tahttan indirilmiş ve en sonunda tahta II. Abdülhamid getirilmişti. Batılıların baskısı sürerken öbür yandan içinde Namık Kemal üzere değerli isimlerin olduğu Genç Osmanlılar açık açık anayasa lafını lisana getirmeye başlamıştı. 

Bu nedenle II. Abdülhamid tahta geçer geçmez Mithat Paşa’ya anayasa hazırlanması buyruğunu verdi ve oluşturulan kurul çalışmalara başladı. Komitenin hazırladığı birinci taslaklar 1875 Fransa Anayasasından ve 1831 Belçika Anayasasından esinlenilerek oluşturulmuştu. Hazırlanan bu taslak, padişahın oluşturduğu farklı bir komite tarafından yeniden incelenerek düzenlendi ve son biçimini aldı. Natürel daha sonra birçok defa değiştirildi.

Peki Kânûn-ı Esâsî’nin temel özellikleri nelerdir?

109 unsurdan oluşan ve daha sonra farklı tarihlerde 7 sefer değişikliğe uğrayan Kânûn-ı Esâsî’nin en temel özelliği devleti meşruti bir anayasal tertibe oturtmasıdır. Devletin en temel organlarını tekrar düzenleyen Kânûn-ı Aslı, Osmanlı Devleti’nde demokrasi anlayaşının kapısını aralamıştır. 

Osmanlı Devleti’nin birinci ve son anayasası olan Kânûn-ı Aslı halka seçim hakkı vermiş ve seçimlerin 4 yılda bir yapılmasını söylemiştir. Yürütme yetkisi padişahın başında olduğu Vekiller Heyeti’ne verilmiştir. Kânûn-ı Esâsî’de Meclis-i Mebusan ve Meclis-i Ayan olarak isimlendirilen iki meclis bulunur. Padişaha karşı sorumlu olan hükûmetin oluşturacağı kanunlar şeriata uygun olmalıdır ve padişahın veto yetkisi vardır. 

Kânûn-ı Esâsî’nin en kıymetli hususlarından kimileri:

Kânûn-ı Temeli 109 unsurluk geniş bir anayasa olduğu için tek tek bu hususlara yer vermiyoruz, buradaki ilişki üzerinden tüm Kânûn-ı Temeli hususlarına ulaşabilirsiniz. Özetlemek gerekirse ilk 7 unsurda temel hak ve hürriyetlerden bahsedilmiş, 26. hususa kadar olan unsurlarda ise Osmanlı vatandaşlarının hak ve hürriyetlerine yer verilmiştir.

27. ve 38. hususlar ortasında yürütme organının özelliklerine yer verilirken 41. hususa kadar devlet memurlarının sorumlulukları açıklanmıştır. 60. ve 80. hususlar ortasında Meclis-i Mebusan ve Meclis-i Ayan’ın sorumlulukları anlatılır. Sonraki hususlarda ise hâkim tayini, Divan-ı Âli’nin sorumlulukları, vilayet sistemi anlatılır. 

Kânûn-ı Esâsî’nin sonuçları:

Kânûn-ı Temeli ile birlikte artık Türkiye topraklarında yeni bir devrin başladığı açıkça görülmüştür. Padişah yetkileri sonlandırılmış ve meşruti monarşi devri başlamıştır. Kânûn-ı Aslı ile birlikte aslında daha sonra ilan edilecek Türkiye Cumhuriyeti’nin temelleri atılmıştır desek yanlış olmaz.

Osmanlı İmparatorluğu’nun birinci ve son anayasası olan Kânûn-ı Aslı nedir, unsurları nelerdir gibi merak edilen soruları yanıtladık. Kim bilir Kânûn-ı Aslı tahminen bu kadar geç hazırlanmış olmasa Osmanlı’nın ömrünü uzatabilirdi. 

Bu usul içeriklerden hoşlanıyorsanız şunları da okumak isteyebilirsiniz: