Osmanlı Nasıl Hasta Adam Haline Geldi?
1299 yılında bir beylik olarak kurulan, sonra bir devlete, en sonunda da bir imparatorluğa dönüşen Osmanlı; yüzlerce yıl boyunca dünyanın dört bir yanında karar sürmüştür. Maalesef başarısız devlet adamları tarafından yapılan yanlış ataklar nedeniyle koca Osmanlı İmparatorluğu büyük güç kaybetmiş ve 19. yüzyıla geldiğimizde Avrupa’nın gözünde hasta adam haline gelmiştir.
Hasta adam terimi birinci sefer Osmanlı için kullanılmış olsa da vakit içerisinde siyasi literatürde yerini almıştır. Daha sonraları Avrupa’nın hasta adamı formunda kullanılan bu terim, iyileşmesi için uğraş edilmesi gerekilen ülkeleri anlatır ancak Osmanlı için kullanıldığı periyotta öldürülüp acısının dindirilmesi gereken bir hasta olarak tasvir edilmiştir. Gelin Osmanlı’nın hasta adam haline geldiği son yıllara yakından bakalım.
Aslında her şey 18. yüzyılın sonlarında başladı:
1787 – 1792 yılları ortasında yapılan Osmanlı – Rus savaşı sonrası imzalanan Yaş Antlaşması, Osmanlı İmparatorluğu’nun dağılma devrine girdiği tarih olarak kabul edilir. Aslında 19. yüzyıl boyunca Osmanlı bir yandan istikrar siyasetleri izleyerek hayatta kalmaya çalışmış, bir yandan da yenilikler yaparak değişen dünya nizamına ayak uydurma uğraşı vermiştir.
19. yüzyıl boyunca Ruslar başımızın belası oldular:
II. Mahmud ile başlayan 19. yüzyıl boyunca bilhassa askeri alanda pek çok yeni ıslahat yapıldı. Zira açık bir halde görülüyordu ki bizim Allah Allah nidalarıyla küffarın üstüne yürüyen yeniçerilerimiz artık istenilen muvaffakiyetleri kazanamıyorlardı. Bu devirde en büyük uğraşımızı Ruslara karşı verdik.
1806 yılında başlayan Osmanlı – Rus Savaşı 1812 yılına kadar sürdü. Eflak ve Boğdan merkezli olarak süren savaş Fransız baskısı nedeniyle sonlandırıldı ve Bükreş Antlaşması imzalandı. 1828 – 1829 yılları ortasında yeniden Ruslarla yaşanan savaş sonunda imzalanan Edirne Antlaşması ile birlikte Yunanistan bağımsız olmuştur.
I. Abdülmecit periyoduna geldiğimizde Osmanlı artık ‘hasta adam’ olmuştu:
1839 yılında tahta çıkan I. Abdülmecit yaşanan her şeyin farkındaydı ve bu değişim sürecini hızlandırmazsa olacakları biliyordu. Bu nedenle 3 Kasım 1839 tarihinde Tanzimat Fermanı ilan edildi. Yetmedi 1840 ve 1841 yıllarında Londra Konferansları düzenlendi. Ancak Avrupa, bilhassa de Ruslar bize kafayı takmıştı.
Dönemin Rus Çarlığı imparatoru I. Nikolay, 1853 yılının 9 Ocak günü St. Petersburg’da bulunan kışlık sarayında bir balo düzenledi. Gecenin ilerleyen saatlerinde İngiltere’nin Rusya elçisi George Hamilton Seymour’a kurduğu cümlelerle Osmanlı hakkındaki fikirlerini açık bir formda lisana getirdi;
“Kollarımız ortasında hasta bir adam var. Çok hasta. Size açıkca söylemeliyim ki gereken bütün önlemleri almadan evvel onu günün birinde kaybetmemiz büyük felaket olacaktır. Osmanlı Devleti apansızın ölebilir. Bu takdirde üzerimizde kalacaktır, ölüleri diriltemeyiz. Osmanlı Devleti ölünce bir daha dirilmemek üzere ölecektir. İşte bunun içindir ki size soruyorum: Bu türlü bir olay karşısında karışıklık, anarşi ve hatta bir Avrupa harbiyle karşılaşmaktansa evvelden önlemler almak daha akla yatkın bir hareket olmaz mı?”
Bu fikri sesli bir biçimde söyleyen birinci kişi I. Nikolay olsa bile aslında Avrupa uzun vakittir bu türlü düşünüyordu. Fakat sorun, bu hasta adamın cesedini nasıl parçalayacaklarıydı. Bu nedenle İngiliz elçisi tüm soğukluyla bu fikre yanaşmadı. Olağan bunun nedeni Osmanlı’ya dost olması değil, Türk toprağının tamamını kendine istiyor olmasıydı.
Kırım Savaşı sonun başlangıcı oldu:
Osmanlı ile Rus Çarlığı ortasında 1853 – 1856 yılları ortasında yapılan Kırım Savaşı aslında Osmanlı’nın çöküş periyodunun geldiğini açık bir biçimde ortaya koydu. Ruslar sıcak denizlere inmek istiyor, Ortodoks Kilisesi üzerinde denetim yetkisi istiyor ve en değerlisi aslında gereğince karışmış olan Avrupa’nın bu durumundan yararlanmak istiyordu.
İlk darbeyi Sinop’ta donanmamızın yakılması ile aldık. İngiltere ve Fransa yanımızda görününce Sivastopol Kalesi geri alındı ve Ruslara karşı büyük muvaffakiyet kazanıldı. Ancak savaş boyunca yanımızda olan batılı devletler bunu karşılıksız yapmamıştı. Savaş sonunda imzalanan Paris Antlaşması ile Avrupalı devletler Osmanlı’nın iç işlerine karışmaya başladı.
Osmanlı artık Avrupa ne derse yapar hale gelmişti:
1856 yılında imzalanan Paris Antlaşması sonrası Osmanlı’da Islahat Fermanı ilan edildi. Osmanlı tarafından ilan edilmiş olsa da aslında Fransa’nın ısrarı yüzünden bu türlü bir karar almak zorunda kalmıştık ve ferman kararları Avusturya, İngiltere ve Fransa tarafından belirlenmişti. Islahat Fermanı ile birlikte ülkedeki azınlıklara ve yabancılara o güne kadar görülmemiş haklar veriliyordu.
II. Abdülhamid devrinde 93 Harbi olarak bilinen 1877 – 1878 Osmanlı – Rus Savaşı ile birlikte artık Rusya’nın sıcak denizlere inebileceği bir koridor açılmıştı. 20. yüzyıla girdiğimizde ise artık Osmanlı tüm ipleri koparmıştı. Birinci Dünya Savaşı’nda da yenildikten sonra hasta adam artık paylaşılmaya hazır bir pasta haline gelmişti. Neyse ki Mustafa Kemal Paşa ve Türk milleti bu pastayı kimseye yedirmemeye kararlıydı. Sonrası tarih.
İlk defa Osmanlı için kullanılan hasta adam terimi, Avrupa’nın siyasi literatürüne girdi:
İlk kere 1853 yılında I. Nikolay’ın Osmanlı için kullandığı hasta adam teriminde Avrupa alfı geçmiyordu. The New York Times gazetesinin 12 Mayıs 1860 tarihli sayısında Osmanlı için Sick man of Europe yani Avrupa’nın hasta adamı tabiri kullanılmıştır. Birinci Dünya Savaşı boyunca da Osmanlı için bu terim küçümseme gayesiyle kullanılmıştır.
Türkiye Cumhuriyeti kurulup da batıya bir Osmanlı tokadı nakşedince Avrupa çuvaldızı kendine batırmaya başladı. 1970’li yıllarda Birleşik Krallık, 1990’lı yıllarda Almanya Avrupa’nın hasta adamı diye anıldı.
The Economist mecmuası 2005 yılının Mayıs sayısında İtalya için Avrupa’nın gerçek hasta adamı, Morgan Stanley Bankası 2007 yılında Fransa için Avrupa’nın yeni hasta adamı, The Economist mecmuası 2007 yılının Nisan sayısında Portekiz için Avrupa’nın yeni hasta adamı, The Daily Telegraph gazetesi 2008 yılında İtalya için emsal sözleri kullandılar. Son olarak 2020 yılının 17 Nisan sayısında Daily Mail gazetesi, COVID-19 pandemisinden en çok etkilenen ülke olduğu için İngiltere’yi Avrupa’nın hasta adamı manşetiyle duyurmuştu.
Eski gücünü kaybettiği için Avrupa tarafından hasta adam olarak anılan Osmanlı’nın son yıllarından bahsettik ve hasta adam teriminin sonraki yıllarda nasıl kullanıldığını anlattık. Sonraki yıllarda söylenen kelamları görünce insan düşünmeden edemiyor, nereden nereye be Avrupa.