Osmanlı’da Kundaktaki Bebeklerin Bile Potansiyel Bir Tehdit Olarak Görülüp Öldürüldüğü Kardeş Katli Nasıl Ortaya Çıkmıştı?

Türklerde devlet, hanedan üyelerinin ortak malı anlayışı vardı. Ülüş sistemi dedikleri bu gelenek uyarınca, hanedana mensup her erkek birey, devlette kelam sahibiydi. Bu durum da kestirim edileceği üzere ortaya birçok sorun çıkarabilirdi. Geçmişinden ders alan hükümdar, “kardeş katli” uygulamasını getirdi.

Birçok insan için epeyce cani bir uygulama üzere görünen bu duruma padişah neden müsaade vermişti? Devletin bekası için kimisi kundakta 19 çocuğu katletmek tarihin seyrini nasıl değiştirdi?

Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluş periyodundan itibaren kardeşler ortasında yaşanan çatışmalar, hayli eski bir tarihe sahip.

Kuruluş periyodunda Osman Gazi’nin, amcası Dündar Bey’i öldürmesi; bu çeşit olayların erken bir örneği olarak kabul edilir. Osman Gazi, Dündar Bey’i Bizans tekfurlarıyla iş birliği yapmakla suçlayarak, onu ok yahut yayla vurarak öldürür. Ancak kardeşler ortasındaki cinayetlerin yasal bir desteğe kavuşması ve daha sonraki yıllarda Fatih Sultan Mehmet’in Kanunnamesi’nde de yer alan ünlü unsur ile resmiyet kazanması biraz vakit alacaktı.

1402’de gerçekleşen Ankara Savaşı’nda Yıldırım Bayezid’in Timur’a mağlup olması, Osmanlı Devleti için büyük bir felakete yol açtı. Bu devirde, Yıldırım Bayezid’in beş oğlu ortasında taht hengameleri başladı ve bu nedenle Anadolu toprakları büyük bir karmaşaya sürüklendi.

Çelebi Mehmet, öbür kardeşlerini mağlup edip tek hükümdar olarak tahta geçene kadar binlerce insan, kardeşler ortasındaki çatışmalarda hayatını kaybetti.

Fatih, hazırlattığı Kanun-nâme-i Âl-i Osman’ın Bâb-ı Sâni faslına bu bahis ile ilgili bir unsur koydurdu:

“Ve her kimesneye evlâdından saltanat müyesser ola, karındaşların nizâm-ı âlem için kati etmek münâsiptir. Ekser ulemâ dahi tecvîz etmedir. Anınla âmil olalar”

Bu maddeyi dikkate bedel yapan değerli bir ayrıntı “münasip ola” sözünün kullanılmasıdır. Yani Fatih, tahta geçen bir kardeşi öldürme konusunda kesin bir mecburilik getirmemiş, uygulanıp uygulanmaması konusunda tercih hakkı tanımıştır.

Örneğin Yavuz Sultan Selim, tahta çıktıktan sonra bu tercih hakkını kullanarak kardeşi Korkut’u öldürmek yerine Manisa ve Midilli valiliğini ona vermiştir. Ayrıca Fatih’in, bu kanun hususunda geçen “Ekser ulemâ dahi tecviz etmiştir“ tabiriyle, birtakım alimlerin bu hususta fetva vermedikleri, fetva vermekten kaçındıkları yahut olumsuz bir fetva verdikleri anlaşılır. 

Fatih Kanunnamesi, taht savı bulunan hanedan üyelerinin ortadan kaldırılabileceği bir düzenlemeyi içeriyordu.

Olası bir iç huzursuzluğun önüne geçme maksadını taşıyarak Türk töresi açısından değerli bir değişiklik olarak kabul edilebilirdi. Çünkü Türk devletlerinde, isyan etmeyen hanedan üyelerine dokunmama geleneği vardı.

Hatta bazen, isyan eden hanedan üyelerinin bile hayatları bağışlanmıştı. Fatih Kanunnamesi ile artık isyan etmenin yahut etmemenin kıymeti kalmıyordu. Fatih periyoduyla birlikte Osmanlı siyasi ömründe İslam hukukunun egemenlik bölünmezliği prensibi yerleştirilmiş oldu.

Aynı vakitte, padişahın oğlu olmak, her an mevt riski taşımak manasına gelmeye başladı. Taht sahipleri için en büyük tehdit, şehzadelerin potansiyel olarak fitneye yol açabilecekleri kaygısıydı. Bu kaygı o kadar büyüktü ki henüz bebek olan şehzadeler bile potansiyel bir tehlike olarak görülüyordu.

Osmanlı tarihindeki en kanlı kardeş katliamı da herkesin Fatih Sultan Mehmet (II. Mehmet) olarak bildiği lakin aslında III. Mehmet olan padişahın tahta çıktığı gün, yani 1595’te yaşandı. III. Mehmet, en büyükleri 13 yaşında olan tam 19 erkek kardeşini öldürdü.

Şehzadelerin cesetleri Hırka-i Saadet dairesinin önüne konulduğunda, annelerinin çaresiz çığlıkları Topkapı Sarayı’nın duvarlarında yankılanıyordu.

Fatih Kanunnamesi’ne dayalı kardeş katli, yaklaşık 150 yıl devam etti. Bu mühlet zarfında, 61 şehzadeden 22’si devlete karşı isyan ettikleri için öldürüldü, öbürleri ise Kanunname gereği hayatları sona erdi. 1603 yılında Osmanlı tahtına geçen I. Ahmet, kardeşi Mustafa’yı öldürmeyerek, ekber ve erşed sistemi denilen hanedanın aklı başında en büyük üyesinin tahta çıkması sistemini başlattı.

1617’de I. Ahmet öldüğünde oğulları olmasına karşın, tahta 22 Kasım 1617’de hanedanın en yaşlı üyesi, kardeşi I. Mustafa geçti. Bu halde Osmanlı tahtına birinci kere bir padişahın oğlu değil, padişahın kardeşi geçmiş oldu. Kardeş katliamının yerini bu periyottan sonra da tahta geçme mümkünlüğü olan şehzadelerin nezaret altında tutulduğu uygulama olan kafes sistemi almıştı.

Sonuç olarak, kardeş katli, Osmanlı Devleti’nin birliğini korumak hedefiyle düzenlenmiş bir uygulama olarak kabul ediliyor. Tarihi olayları o periyodun şartlarına nazaran kıymetlendirmek kıymetlidir, lakin yeniden de düşününce, rastgele bir desteği da olmasına karşın pak çocukların öldürülmesini insan kabullenmekte zorlanıyor.