Osmanlı’ya Getirilen Birinci Arabalar Neden Yasaklandı?

Recaizade Mahmut Ekrem’in inceden inceye Osmanlı’da araba sevdasını anlattığı Otomobil Sevdası da halkın sefa aracı tutkularını yansıtıyordu. Fayton bile olsa halkın sefa aracı olan bu binekler, Göksu, Küçüksu, Fenerbahçe semtlerinde cirit atıyordu. Ta ki birinci zâtü’l-hareke Osmanlı hudutlarına girene kadar.

Otomobile zâtü’l-hareke diyen İstanbullular, birinci arabayla karşılaştıklarında takvimler 1895’i gösteriyordu. Bazıları, tekerlekle hareket eden bu araca şaşkınlıktan ağızları açık bakarken; bazıları de gavur icadı veya şeytanın arabası demekten kendini alıkoyamıyordu.

“Kendiliğinden hareket eden” manasına gelen zâtü’l-harekeyi periyodun padişahı II. Abdülhamit kullanmamıştı.

II. Meşrutiyet ile I. Dünya Savaşı ortasındaki periyotta (1908-1918) ülkeye gelen araba sayısı sınırlıydı. İstanbul’u baz aldığımızda, nazırların, paşaların, sefaretlerin ve varlıklı şahısların arabalarının olduğunu söyleyebiliriz.

Bahsettiğimiz periyot içinde çeşitli markalarda 100-150 araba bulunuyordu. Bunlar; Almanya’dan Daimler, Mercedes, Benz, Puch; Fransa’dan De Dion Bouton, Delahey, Deloney-Belleville, Delage, Panhard le Vaseur, Hotchkiss, Renault; İtalya’dan Fiat, İngiltere’den Rolls-Royce ve Rapier kamyonuydu.

Osmanlı’ya ise birinci kez Lando tipinde Hotchkis ve Mercedes markalı iki araba, II. Abdülhamit’e getirilmişti.

Sultan Abdülhamit’in birtakım müelliflere nazaran bu arabalara evhamından ötürü binmediği söylenir. Abdülhamit ile ilgili bir çalışmada padişahların sürücülerinden kelam edilirken kullanılan “II. Abdülhamit’in arabalarını kullanan şoför/ler hakkında rastgele bir kayda rastlanmamıştır” ifadesi, Padişah’ın saraya araba aldırdığı ve arabaları bulundurduğunu gösteriyor.

Ancak II. Abdülhamit ve etrafındakiler bu cins icatlara sıcak bakmıyordu. Periyodun zaptiye nezareti, padişaha bu çeşit yenilikleri isyancılar kullandığı takdirde tehlikeli olaylar olabileceğini aşılamıştı. Sultan da bu fikirlere prestij etmiş olmalı ki otomobillerle değil de faytonuyla gidiyordu her cuma selamlığına.

Osmanlı’da arabanın tam olarak birinci ne vakit kullanıldığı hala tartışılan bir bahis.

Kaynaklar bize, otomobil ithalatına ilişkin en eski kaynağın Rüsumat Dairesi’nin 1 adet zâtü’l-hareke hakkında verdiği iade kararı olduğunu gösterir. Karara nazaran Fransa’dan İstanbul’a de-monte halde getirilen araba, gaz yağı ile çalışıyordu.

Aracın vahim derecede gürültü çıkarması, halihazırda kentte ulaşımı sağlayan atları ürküttüğü için yolların tıkanmasına da sebep olmuştu. Bu sebeple getirilen araba iade edilmiş.

Iraklı bir hurma hükümdarı, birinci arabanın de sahibiydi. Züheyirzade isminde bu kral, Fenerbahçe’nin yeni sosyetelerindendi.

Üstü açık ve kırmızı otomobille Züheyirzade’nin (Zehirzâde olarak da geçer) kızları arabanın keyfini sürüyordu. Refik Halit Karay, bu olayı şöyle anlatır:

“Biz İstanbul’da ilk arabası 1895 yılında Fenerbahçe’de gördük. Ihlamur’la Fenerbahçe ortasındaki bir yerde, Zehirzâde denilen bir aile oturmaktaydı. Bu varlıklı Iraklının, Fenerbahçe’ye devam eden genç kızları günün birinde (Meşrutiyet’ten önce) bu piyasa yerine, o atsız otomobillerden birine binip geldiler.”

Otomobili satan firma, Züheyirzade’nin seyisine de şoförlük eğitimi vererek birinci sivil sürücüsünü yetiştirdi. Osmanlı hudutları içinde sürücülük yapan acem seyis, araba sürme biçiminden ötürü yurtdışında şoförlük eğitimi alan bireylerin alay konusu olacak ve Türk literatürüne “acemî şoför” nitelemesini armağan edecekti.

Peki lakin Sultan Abdülhamit, arabası neden yasaklamıştı?

1900’lere girince İstanbul sokaklarında tek tük görülen arabalara padişah hiç sıcak bakmıyordu. Abdülhamit, genç ve tecrübesiz bir şehzade değil; kendini yetiştirmiş, yurtdışı seyahatlerinde bulunan ve teknolojik gelişmeleri yakından takip eden biriydi. Sultan, tahta çıktığında Yıldız Sarayı’na ilgi alanına giren bu araçların bir kataloğu dahi gönderilmişti. Ta ki Abdülhamit’in telaşlarını tetikleyen o olay yaşanana kadar!

Sultan Abdülhamit’in tahta çıkışında 93 Harbi, Ali Suavi’nin darbe teşebbüsü ve Mithat Paşa’nın kendisine karşı yürüttüğü komplolarla devlet sarsılmış durumdaydı. Bu olayların, onun saltanatında sürekli temkinli olmasında büyük hissesi vardı. Lakin kendisine düzenlenen suikast teşebbüsü, bu radikal kararların fitilini ateşleyen şey oldu.

21 Temmuz 1905’te bir cuma günü Yıldız Camii’ye giden Abdülhamit’e suikast düzenlenmişti.

Cuma namazından sonra Sultan, aracına gitmeden evvel Şeyhülislam Cemaleddin Efendi ile ayaküstü bir sohbet gerçekleştirdi. Sohbeti bitince otomobiline yöneleceği sırada İstanbul’un her köşesnde yankılanan bir patlama meydana geldi. Patlama sebebi, Abdülhamit’in kullandığı faytona, Ermeni komitacılar tarafından koyulan saatli bombaydı.

Sultan Abdülhamit, her zamankinden farklı olarak sohbet esnasında oyalanması sayesinde yaklaşık yüz kiloluk tahrip gücüne sahip bombanın amacı olmaktan kurtuldu. Lakin bu olayın onda bıraktığı tesirler bombanın tesirinden çok daha büyük olmuştu.

Sultan Abdülhamit, bu suikast teşebbüsünden sonra kentte at otomobillerinin kullanımına önlemler getirirken arabaların kullanımını da yasakladı.

II. Meşrutiyet’in 1908’de ilanı beraberinde özgürlük sağlanan bir sıkıntı de zâtü’l-harekeydi. İstanbul’da bilhassa gayrimüslim ve zenginlerin dikkatini cezbeden bu arabalara artık Türkler de sahip olmaya başladı.

Abdülhamit’in yasaklamasına karşın tek tük tekrar kullanılan araçlar, özgürlüğün sağlanmasıyla artık büsbütün hürriyete kavuşmuştu.

Aslında İstanbul sokaklarında araba, bir gereksinim değildi.

İlk trafik ışıklarının 1950 yılı sonrası geldiğini düşünürsek İstanbul’da araba kullanmak, beşerler için bir lüksü simgeliyordu. Ayrıyeten İstanbul sokakları,zâtü’l-hareke için de uygun görülmüyordu.

Yalnızca Osmanlı Dönemi’nde değil; Cumhuriyet kuruluşunda da araç sahibi olmak lüks sayılıyordu. İsmet İnönü’nün eşinin toplu taşıma kullanması ve basına da yansımıştı. 1960’lara kadar da bu durum devam edecekti.

Eski bir fotoğrafta ya da bir filmde sokaklarda gözüken tek tük arabalar, Türkiye’nin araba tarihiyle alakalı bize ipuçları verebilir. Bir tarafta duyduğu dayanılmaz telaş sebebiyle arabanın ülkeye girişini geciktiren bir padişah; öteki tarafta ise arnavut kaldırımlı taş sokaklarda araba için uygun olmayan İstanbul semtleri, bizlere namıdiğer zâtü’l-harekenin neden ülkeye geç girdiğini açıklar bir tablo sunuyor.