Perşembe Gününü 49 Sayısına yahut “Do” Notasını Laciverte Benzettiğimiz Bir Garip His Durumu: Sinestezi

Sinestezi, duyusal tecrübeleri birbirine karıştırma yeteneği olan sıra dışı bir fenomen olarak uzun müddettir bilim insanlarının dikkatini çekiyor. Birtakım beşerler renkleri tadabilir, dinlediği bir müziğin kokusunu alabilir yahut sayıların dokusunu hissedebilir.

Sinestezi, bir duyunun uyardığı obje, ses, koku yahut niyetin farklı bir duyu tarafından uyarılmasına sebep oluyor. Bu yüzden birden fazla vakit bir rengi dokuya, bir sayıyı rastgele bir tada yahut bir müziği kokuya bağdaştırabiliyoruz. 

Peki sinestezi tam olarak ne demek?

Kulağa biraz karmaşık geldiğini söylemeliyiz. O hâlde öncelikle sinestezinin söz kökenine bakalım. Sinestezi, Yunanca bir söz olmakla birlikte, birleşik manasına gelen “sin” ve duyu manasına gelen “anesthesia” sözlerinin birleşiminden oluşuyor.

Birleşik duyu da diyebileceğimiz bu söz, hedefindeki duyuya hitap etmesi gereken bir uyaranın istemsiz bir biçimde başka duyuları harekete geçirmesi durumudur. Pekala, sözün kökeni size hissizlik manasına gelen anesteziyi hatırlattı mı?

Daha kolay bir biçimde açıklayacak olursak, perşembe gününü 49 sayısıyla özdeşleştirmek yahut mavinin mayhoş bir tadının olması, sinestezi örnekleridir. Mavi örneğinde gözlerin görme duyusunu harekete geçirmesi dışında tatma duyusuna mayhoş bir tat iletmesi, duyular ortası karmaşayı belirtiyor. Şayet kendinizi bu türlü bir durumun içinde hissediyorsanız, yalnız değilsiniz.

Her ne kadar sinestezi kavramını son birkaç yıldır duyuyor olsak da pek yeni değil aslında.

Sinestezi, yani rengin ve müziğin fizikî bir karşılığı olup olmadığına yönelik fikir, 17. yüzyılda Yunan filozoflar tarafından başladı. Lakin birinci resmî tanım 19. yüzyılda İngiliz bilim insanı Francis Galton tarafından yapıldı.

Galton, toplumun hareketlerini ve fikirlerini gözlemleyerek küçük bir kesitinin “duyu karmaşası” yaşadığını gözlemledi. İncelediği toplumlarda beşerler, notaların bir renginin olduğunu (mesela do notası kırmızıdır) yahut 7 sayısının yeşil renkte olduğunu söylüyorlardı. Galton da müşahedeleri sonucunda sinestezi kavramını oluşturdu.

Sinestezi durumunu yaşayanlara “sinestet” ismi veriliyor. Birinci belgelenen sinestet, 1812’de Avusturyalı Tabip Georg Tobias Ludwig Sachs oldu.

Hepimizin aşina olduğu ancak bir türlü isimlendiremediği sinestezi durumu neden oluşuyor?

Korkulacak bir şey yok, sinestezi bir hastalık değildir. Doğuştan gelen yahut çocukluk devrinden gelen kalıtsal bir durum aslında. Çocukluk devrinde karmaşık olan duyularımız, sonradan birbirinden ayrılır ve ayırt etme yeteneğimizi ortaya çıkarır.

Fakat birtakım durumlarda bu duyular birbirinden ayrılmıyor ve birbirine karıştıkları için ortaya sinestezi çıkıyor. Lakin birtakım araştırmacılar, tüm insanlığın sinestezi ile doğduğunu ve nörolojik hasarlardan ötürü bu yeteneğin zamanla kaybolduğunu söylüyor.

Sinestezi durumu ilerleyen yaşlarda da kendisini gösterebilir. Şayet kendinizi bir “sinestet” olarak tanımlıyorsanız küçükken renklerini gördüğünüz sayıları, büyüdüğünüzde de tıpkı halde görmelisiniz. Zira sinestetlerin çocukluktan yetişkinliğe kadar süren bir tutarlılıkları kelam konusu olmalı.

70’ten fazla çeşidi olan sinestezinin esas tipleri ise beş başlığa ayrılıyor.

Bu beş başlığı sıralamadan evvel sinestezinin kendi altında ikiye ayrıldığını söylemeliyiz. Bunlardan birincisi “Bilişsel Sinestezi” olarak isimlendirilir ve sembollere, hallere ve vakit kavramlarına (gün, hafta, saat vb.) çeşitli karakteristik özellikler yükler.

İkincisi ise “Uygun Sinestezi” olarak bilinir. İki yahut daha fazla duyunun tıpkı anda fizikî olarak hissedilmesi durumudur. Yani bir müzikteki “do” notasını hem duymak hem de onu kırmızı olarak görmek üzere.

Neymiş bu beş yaygın sinestezi?

• Grafem-Renk Sinestezisi: Bu sinesteziye sahip bireyler, harfleri ve sayıları birer renk ile bağdaştırırlar. Tıpkı üstte verdiğimiz 7 sayısının yeşile ve 2 sayısının da pembeyle bağdaştırılması üzere.
• Zaman-Renk Sinestezisi: Zaman-renk sinestezisinde sinestetler, günün muhakkak saatlerini renklerle bağdaştırırlar. 12.00’nin turuncu ve 21.00’in kahverengi olması örnek verilebilir.
• Müzik-Renk Sinestezisi: Dinlediğimiz müzikler bize çeşitli renkleri çağrıştırır. Dinlerken huzurlu hissettiğimiz müziklerin yeşil ve maviyi andırması pek muhtemel aslında.
• Ses-Renk Sinestezisi: Bu sinestezide yalnızca dinlediğimiz müzikler değil, birebir vakitte duyduğumuz rastgele bir seste renkler görülebiliyor. Bebek sesini hiç şeker pembesi olarak gördünüz mü ya da alarm sesini duyduğunuzda kırmızı rengini anımsadınız mı?
• Nota-Renk Sinestezisi: “Do” notası kırmızıdır ve fa notası yeşile çalan bir sarı olabilir.

“Sinetit” olmanın avantajları da yok değil.

Yapılan araştırmalara göre sinetitlerin dünya nufusuna oranı yaklaşık %4 olarak belirlendi. Lakin pek çok insan henüz sinetit olduğunun farkında değil, bu yüzden bu oran ilerleyen vakitlerde değişebilir. 

Birçok bireye nazaran sinetitler, sanatsal istikametleri güçlü olan insanlardır. Araştırmalara nazaran yaklaşık 2.000 şahıstan biri sinetit ve sinestezi durumu daha çok bayanlarda ve solak insanlarda görülüyor.

Birçok insanın etkilendiği ve hala çok sevilen Vincent van Gogh bir sinetittir. Yakın tarihe baktığımızda ise Pharrel Williams, Lorde, Billie Eilish, John Mayer ve Vladimir Nabokov da birer sinetit olarak karşımıza çıkıyorlar.

Sinestezili beşerler daha yaratıcı, yetenekli ve âlâ bir hafızaya sahip olma eğiliminde oluyorlar. Şayet siz de sinestezi yaşadığınızı düşünüyorsanız yorumlarda bizimle paylaşabilirsiniz.