Sanat Nedir, Bu Kavram Birinci Kere Nasıl Oldu da Ortaya Çıktı? En Az İnsanlık Kadar Eski!

İnsanlık, var olduğu günden beri içinde yaşadığı dünyayı anlamlandırmaya ve onu anlatmaya çalıştığı için sanat, ideoloji ve bilim üzere pek çok farklı alan yarattı. İdeoloji ve bilim konusu kolay zira bunlar esasen kümülatif alanlar fakat iş sanata geldiği vakit olaylar biraz karışıyor. Çünkü sanat nedir sorusunun cevabı insanların tahminen de asla ortak bir karara varamayacakları kadar öznel bir durum.

Elbette bahse akademik manada yaklaştığımız vakit sanat nedir sorusunun çerçeveleri belirlenmiş bir cevabı var ancak bu soruyu bir sanatkara sorduğunuz vakit alacağınız sonsuz sayıda cevap var. Doğal bu cümle yanında bir soru daha doğuruyor, sanatçı kime denir? Elbette bu yazımızda maalesef size aradığınız her sorunun karşılığını veremeyeceğiz lakin sanat nasıl ortaya çıktı bir bakıp, sanat nedir sorusunu derinleştirmeye çalışacağız.

Kısaca bir tarif yaparak başlayalım; Sanat nedir?

Sanat, kişinin yaratıcı gücünü dışa aktarmasıdır. Genel tarifte bu dışa transfer ile ortaya çıkan görsel ya da işitsel hareketin maksadının beğenilmek olduğuna yer verilir. Sanat yapmanın hedefinin kitleleri harekete geçirmek, hisleri yansıtmak, kültürel gelişimin önüne açmak olduğu da söylenir. Bu açıdan baktığımızda aslında sanat artık net bir tarifi yapılamayacak kadar soyut bir kavram haline gelmiştir.

Peki ya sanatçı kime denir?

Sanatçı, yaratıcı dışa vurumu gerçekleştiren kişidir. Sanatçı olmak doğuştan bir yetenek olabileceği üzere sonradan alınan eğitimler sayesinde de öğrenilebilir. Sanatçı olmanın birtakım kabul edilmiş özellikleri olsa bile tıpkı sanat üzere artık sanatçı kavramı da net tariflerden uzaklaşmaktadır. Yani sanatçı denilen iki insan ortasında bazen sanat üretmek dışında tek bir ortak nokta bile olmayabilir.

Herkesin ortak kanıda olduğu kimi sanat cinsleri var:

Sanat nedir sorusuna artık kesin bir karşılık veremiyor olsak bile Friedrich Hegel’in temellerini attığı ve daha sonra pek çok kişi tarafından çeşitlendirilerek ortak kanıya varılmış kimi sanat cinsleri var. Bunlar;

• Mimarlık
• Heykel
• Resim
• Müzik
• Edebiyat
• Gösteri sanatları
• Sinema

Sinema bu tiplere sonradan eklenmiş lakin ortak kabul görmüştür. Ortak kabul edilmemiş olsa bile medya sanatı, çizgi roman, görüntü oyunları, multimedya ve performans sanatları da kimileri tarafından bu listeye dahil ediliyor. Bunların ortak bir kabul almamasının nedeni aslında temel tiplerin bir uzantısı olarak yorumlanmalarıdır. 

Sanatın ortaya çıkışı insanlık tarihi kadar eski olabilir:

Sanat nedir sorusunun karşılığı kadar aslında sanat nasıl ortaya çıktı sorusunun da karşılığını vermek bir epey güç. Zira belki ilkel cetlerimiz çok hoş şiir okuyorlardı ancak hiç duymadık. Bu nedenle tarihteki birinci sanat olarak fotoğraf üzerine odaklanılır ve bunun birinci örnekleri de günümüzden tam 73 bin yıl öncesine tarihlenir.

Güney Afrika’da bir mağarada bulunan 73 bin yıllık kırmızı çizgilere birinci sanat demek mümkün. İspanya’da 64 bin yıl öncesine tarihlenen kimi Neandertal mağara fotoğrafları bulundu. Fransa’daki Chauvet mağarasında 40 bin yıllık birtakım görseller var. Pekala bunlar sanat mı?

Eğer mağara duvarına atılan bir kırmızı çizginin sanat olduğuna inanıyorsanız en eski sanat 73 bin yıl evvel ortaya çıktı. Ancak sanatın bir anlatı olması gerektiğini düşünüyorsanız birinci sanat, Endonezya’nın Sulawesi adasındaki bir kireçtaşı mağarasının derinlerine çizilmiş ve yaklaşık 46 bin yıl öncesine tarihlenmiş üç domuz resmidir. 

Griffith Üniversitesi’nde misyonlu Adam Brumm tarafından bulunan bu fotoğraflar, tarihin bilinen eski figüratif sanat yapıtıdır. Eserde açık bir halde iki domuzun arbede ettiği ve birinin de onları izlediği görülüyor. Yani karşımızda gerçek manada bir öykü anlatıcılığı var lakin dediğimiz üzere, sanatın ne olduğuna nazaran bu tarih çok daha eskilere gidebilir.

Sanat kavramı bilhassa 20. yüzyılda tartışılmaya başladı:

İnsanlar tarih boyunca bir formda sanat yaptılar. Hem bu sanatı üretenler hem de filozoflar her vakit sanat nedir sorusu üzerine düşünmüş ve tartışma içinde olmuşlardır. Lakin birçok vakit bunu belli bir kesim tartıştığı için makul cevaplar verilebiliyordu. 20. yüzyılda sanat artık halka da indiği için işler güzelce karıştı.

1917 yılında dadaist bir sanatçı olan Marcel Duchamp, New York’ta yapılan halka açık bir standa Çeşme ismini verdiği bir pisuar bıraktı ve gitti. Bu hareketi aslında bir cins protesto niteliği taşıyordu zira neyin sanat olup olmadığına onu sergileyecek galerilerin değil, sanatkarın karar vermesinin gerektiği iletisini veriyordu. 

Buna misal bir örnek ile 2019 yılında Arka Basel Miami’de yaşandı. İtalyan bir sanatçı olan Maurizio Cattelan, sürmekte olan standa gelerek bir muzu duvara bir kesim bant ile yapıştırdı. Komedyen ismi verilen bu sanat yapıtı 120 bin dolardan alıcı buldu. Dahası, sergileme sırasında öbür bir sanatçı da gelip bu muzu yedi. 

Konuyu biraz toparlayalım; Sanat nedir, sanatçı kime denir?

Sanat aslında en kolay tarifiyle kişinin kendini bir formda söz etme biçimidir ve bunu yapan kişi de sanatçıdır. Ama yüzlerce yıl boyunca sanat alanı her vakit varlıklı birtakım kümelerin elinde esir tutulmuş ve aslında hiç de sanattan anlamayan bireylerin aldığı kararlara nazaran neyin sanat olduğu, neyin sanat olmadığı belirlenmiştir. 

Görece çağdaş devirde bile sanat dünyasını domine eden galeriler vardı ve bunların sergiledikleri eser, başarılı bir sanat yapıtı olarak kabul ediliyordu. Aynı örneği edebiyat, tiyatro, heykel üzere aklınıza gelen tüm sanat cinslerinde verebiliriz. İşte bu monopolleşme bilhassa 20. yüzyılda kırıldığı için aslında sanat tartışmaları halka kadar indi. 

Sanatın git gide özgürleşiyor olmasının en büyük nedeni ise teknolojinin gelişmesi. Artık kimse ürettiği sanat yapıtını sergilesin diye diğer insanların peşinde koşmak zorunda değil. Herkes yarattığı eseri toplumsal medya hesabında dilediği üzere paylaşabilir ve biraz uğraşırsa bunu milyonlarca kişinin görmesini sağlayabilir. 

Tamam, pekala ya yapay zekâ sanatçı olabilir mi?

İşte tahminen de bugün üzerine tartışmamız gereken en temel mevzu budur. Çünkü şimdi tam gelişmiş versiyonlarıyla bile tanışmadığımız yapay zekâ araçları artık fotoğraf yapıyor, müzik besteliyor, metin yazıyor. Hani sanat, sanatkarın ürettiği bir dışa vurumdu? Bu durumda yapay zekâ bir sanatçı mı? Hukuksal olarak çözülebilir lakin etik olarak tahminen de daha uzun yıllar tartışacağımız bir husus.

İnsanlık var olduğu günden beri bizimle olan sanat nedir, nasıl ortaya çıktı, sanatçı kime denir gibi merak edilen soruları yanıtladık. Husus hakkındaki fikirlerinizi yorumlarda paylaşabilirsiniz.