Sarayda Yaptıkları Nedeniyle Lakabını Sonuna Kadar Hak Eden Osmanlı Padişahı: ‘Deli’ İbrahim

Hem geçmiş travmaları hem de mevt korkusu, Sultan İbrahim’in ömrünü yiyip bitirecekti. Bunun yanında amber ve samur kürk sevdası, onun sonunu getirecek şeyler olacaktı. Peki yalnızca gördüklerinden dolayı travma yaşayan biri miydi, yoksa doğduğundan beri mecnun bir şehzade mi?

Saltanatı mühletince devleti de tek başına yönetmediğinin altını çizmek gerek. Sarayda bulundurduğu cinci hocaların varlığı da birçok tarih sayfasına yazılıp çizilen detaylardan oldu. İbrahim’in bu durumu, validesi Kösem Sultan, tek başına bir hükümdar üzere davranmasına yetiyordu.

4 Kasım 1615’te Sultan I. Ahmet ve Mahpeyker Kösem Sultan’ın en küçük oğlu olarak dünyaya geldi.

Sultan İbrahim’in; sarayda, kendisine atanmış olan öğretmenlerden tesirli bir eğitim aldığı söylenir. 8 Şubat 1640’ta abisi Sultan IV. Murad’ın mevti üzerine, hanedanın hayatta kalan tek şehzadesi olarak 25 yaşında tahta çıktı.

İbrahim’in tahta çıktığı vakit Osmanlı Devleti, en karmaşık devirlerinden birini yaşıyordu. Babasının erken mevti sonrasında tahta geçen amcası I. Mustafa’nın zihinsel dengesizliği, abisi II. Osman’ın tahttan indirilmesi ve acımasız bir formda öldürülmesi, öbür ağabeyi IV. Murad’ın saltanatının birinci vakitlerinde karşılaştığı zorluklar ve idareyi ele aldıktan sonra uyguladığı sert ve kanlı tedbirler, İbrahim’in çocukluk ve gençlik yıllarında derin izler bıraktı.

Bu dertli vakitlerde yaşadığı olaylar ve vefat tehditleri, duygusal yapısı hayli hassas olan İbrahim’in ruhsal istikrarını sarsmış olmalı.

Özellikle IV. Murad’ın saltanatı periyodunda yaşanan dramatik olaylar, kardeşleri Bayezid ve Süleyman’ın boğdurulması ve Bağdat Seferi’ne çıkarken hayatta kalan öteki kardeşi Kasım’ın idam edilmesi, İbrahim’e, gelecekte kendisinin de tıpkı mukadderatı paylaşabileceği tasasını yaşattı. Lakin IV. Murad’ın oğullarının genç yaşta ölmesi, İbrahim’i hanedanın tek varisi hâline getirdi. Akabinde Sultan Murat’ın hastalığa yakalanması, İbrahim’in beklenmedik bir halde tahta çıkmasına neden oldu.

Bir rivayete nazaran; IV. Murad’ın mevt döşeğinde, İbrahim’i ortadan kaldırmak için Şeyhülislâm Zekeriyyâzâde Yahyâ Efendi’den fetva alındığı tez edilse de Kösem Sultan’ın bunu engellediği söylenir. Bu rivayeti aktaran Du Loir, Kösem Sultan’ın, kendisi yerine Mustafa Paşa’yı getirmeyi düşündüğünü belirtiyor. 

8 yıl süren saltanatında, iç ve dış olaylar göz önüne alındığında sakin bir periyot yaşandığı söylenebilir.

Özellikle saltanatının birinci dört yılı, kaynaklarda dik duruşu ve tesirli idaresiyle tanımlanan Vezîriâzam Kemankeş Kara Mustafa Paşa’nın liderliğinde geçti. IV. Murad’ın sert ve katı idaresi yerini daha esnek bir yönetim anlayışına bıraktı, sadrazamın finansal önlemleri sayesinde İstanbul ve taşrada bir rahatlama yaşandı. Bu durumda padişahın içsel zorluklar içinde olmasına karşın sadrazama olan itimadını de anlaşılıyor.

Zira sadrazama gönderdiği mektuplardaki talimatlar hem devlet işleriyle hem de halkın sorunlarıyla yakından ilgili olduğunu gösterdiği gibi ikisi ortasındaki resmi bağlantıyı de aydınlatmaktadır.

1645 yılına kadar Osmanlı İmparatorluğu’nun idaresi epeyce sakin bir seyir izledi.

Özellikle Kemankeş Kara Mustafa Paşa’nın liderliği sayesinde devlet idaresi dirayetli ve istikrarlı bir hâldeydi. Padişah, başlangıçta devletin işleyişi, sondaki durumlar ve halkın sıkıntılarıyla yakından ilgilendi. Tebdil-i kıyafetlerle halkı ve esnafı denetleyerek ortaya çıkan sıkıntıları belirledi ve gerekli önlemleri, bilhassa Sınırı Hümayunlar aracılığıyla sadrazamlarına iletti. Acil tedbirlerin alınmasını sert bir lisanla talep ederek vezirlerini uyardı. Lakin idarenin büyük çoğunluğu Mustafa Paşa’daydı desek palavra söylemeyiz.

Bu devirde Kemankeş, kendisine rakip olan öteki devlet adamlarıyla uğraşa girişti. Bu rakipler, Sultan İbrahim’in silah arkadaşı olan Yusuf Paşa ve ünlü Cinci Hoca Hüseyin idi. Kemankeş Kara Mustafa Paşa hem bu iki rakibinin hem de Sultan İbrahim’in her bahse müdahalesinden ötürü iki defa veziriazamlıktan istifa etti, lakin istifaları kabul edilmedi.

Bu kere devayı rakiplerini etkisiz hâle getirmek için kapıkulu askerini isyana teşvik etmekte buldu.

Bu isyan gerçekleşince Sultan İbrahim, Kemankeş Kara Mustafa Paşa’yı 31 Ocak 1644 tarihinde sadrazamlıktan azletti ve idam edilmesini emretti. Paşa’nın idamı, iç ve dış sıkıntıların zorluğu, sonraki sadrazamların Padişah’ı rüşvet niteliğindeki ikramlara teşvik etmeleri üzere sebeplerden ötürü Sultan İbrahim, devlet işlerinden uzaklaşarak vaktinin büyük bir kısmını Harem-i Hümayun’da geçirmeye yöneldi.

Peki, Sultan İbrahim’i “deli” olarak anılmasına iten sebepler neydi?

Özellikle 1645 yılından itibaren Padişah’ın dirayeti giderek azaldığı, davranışlarının istikrarsızlaştığı görülür. Bu durumunu gören başta sadrazam olmak üzere devlet yöneticileri ve harem halkı, kendi makam ve çıkarları uğruna Padişah’ın aslında makûs olan hâletiruhiyesini daha da kötüleştirdi.

Devlet adamları, Padişah’ın ilgisini çeken samur kürk ve amber tutkusunu kullanarak, kıymetli ikramlar sunarak ve öbür devlet erkânını da bu maliyetli ikramları Padişah’a sunmaya teşvik ederek bu durumdan faydalandılar.

Sultan İbrahim hakkında bilhassa 20. yüzyılın başlarında birtakım tarihçiler tarafından ortaya atılan “deli” lakabı, daha sonra geniş bir kabul gördü.

Sayısı yüzleri bulan, kendi elinden çıkmış olan sınırlarında, ruh hâlini samimi bir biçimde söz eden tabirleri bu durumun tabiatını açıkça ortaya koyuyor. Sadrazama yazdığı birtakım çizgilerinde, mizacının bozuk olduğunu, sancılar yüzünden kasvet çektiğini, iştahsız olduğunu ve yemek yiyemediğini, dizlerinde mecal kalmadığını, başına duman üzere bir objenin yerleştiğini, ciğerlerinin sıkıştığını, baygınlıklar geçirdiğini ve içinin daraldığını belirtiyor.

Uygulanan tedaviler ortasında muskalar, okumalar üzere manevi ve ruhsal sistemlerin yanı sıra macunlar, şerbetler, çeşitli ilaçlar ve kan aldırma üzere tıbbi tahlillere de başvuruluyordu. Tüm bu ruhsal zorluklara karşın, Sultan İbrahim’in devlet işleriyle ilgilendiği, divan toplantılarını sistemli olarak dinlediği, sık sık sadrazamdan devlet ve halkın işleri hakkında bilgi aldığı, hatta kendisini dikkatle izlediği ve şu sözlerle belirttiği anlaşılmaktadır:

“Birkaç gün umura müteallik karşılık gelmezse eğlenmeziz… cüz’î ve küllî umuru bildirmeyince olmayasın, sonra sen bilirsin, aklım sendedir… Birkaç gün umura müteallik karşılık gelmiyor, ayrık alıştık hizmete, ümmet-i Muhammed’in işini görmeye, bir gün telhis gelmezse ne aceb gelmiyor diye tefekkür ederim…”

Dönemin sadrazamı, lime lime doğrandığı bilinen Hezarpare Ahmed Paşa’nın, Padişah’ı daha da körükleyerek samur vergisi almaya kalkışması, tansiyonu daha da tırmandırdı.

Girit Seferi’nden dönen Yeniçeri Ocağı kethüdası Kara Murat Ağa’dan samur ve amber vergisi istenince; “Ben Girit’ten geldim. İnce perdaht barut ile yağlı kurşundan gayri nesnem yoktur. Samur ve amberin ismini biz vilayetten ışıtırız, görmemişsiz” diyerek vergi vermeyi reddedip sarayın buyruğuna karşı durması, aslında isyan etmeye hazır olan halkın tüm bölümlerinde bir kıvılcım tesiri yarattı.

Fatih Mescidi önünde toplanan ulema, Ahmet Paşa’nın idamını talep etmek için Şeyhülislam’ı davet ettiler. Azledilen Paşa’nın yerine Sofu Mehmet Paşa getirildi. Ahmet Paşa’nın idamını duyan Sultan, bunu kabul etmeyerek yeni sadrazamı da saraydan kovdurunca olanlar oldu.

Orta Camii’nde bir ortaya gelen isyancılar, bu sefer Padişahı tahttan indirip yerine Şehzade Mehmet’i tahta geçirmek için saraya yürümeye karar verdiler.

Uzun uğraşlar sonucunda IV. Mehmet’in tahta geçişiyle Sultan İbrahim’in azledilmesine karar verildi. 18 Ağustos 1648’de boğularak infaz edilen Sultan İbrahim, arkasında birçok söylenti de bıraktı. Sultan İbrahim’in sahiden mecnun olup olmadığıyla ilgili varsayım edersiniz ki pek çok sav ortaya atıldı. Bu hususla alakalı araştırmaları sonucunda, Sultan İbrahim’in, kişinin his ve fikirleriyle yaşadığı çatışma sonucu ortaya çıkan psikonevroz hastalığına sahip olduğu düşünülüyor.

Neyin hakikat neyin yanlış olduğuna elbette kesin bir karar getiremeyiz. Lakin çeşitli dokümanlara ve yapılan araştırmalara bakıldığında, Sultan İbrahim’in meczup diye anılmasında geçmişte yaşadığı travmatik olaylar ve vefat endişesinin büyük bir hissesi var. Sanılanın tersine devlet işlerini de olabildiğince yürütmeye uğraş etmiş, sonunu getirecek olan samur ve amberden kendini ne yazık ki alıkoyamamıştır.