Schweppes’in En Sevilen Eseri Olan Toniğin Çok Az Bilinen Karanlık Kıssası

Schweppes; zencefil, misket limonu, greyfurt gibi niş lezzetleri bir ortaya getirdiği içecekleri ile birçoğumuzun sevdiği ve sektörde ismini altın harflerle kazımayı başarmış bir marka. Birebir vakitte eser isimlendirmeleri ve farklı periyotlarda yayınladığı son derece uygun reklamlarıyla da kendisine başarılı bir öykü yarattı. Lakin bugün severek tükettiğimiz tonik, tarihin bir periyodunda çok da güzel olmayan gelişmelere ön ayak oldu.

Bugün keyifle içtiğiniz toniğin, sıtma hastalığıyla bir bağı olduğunu muhtemelen daha evvel duymadınız. Pekala Covid-19 pandemisi patladığında meskenine şişelerce Schweppes alanlara denk gelmiş miydiniz?

“Bunlarla Schweppes’in ne alakası var?” diyorsanız size markanın sıtma tedavisinden ve sömürgecilik faaliyetlerine uzanan değişik bir öyküsü olduğunu söyleyebiliriz. Yanlış duymadınız; tonik, tarihin en acımasız faaliyetlerinden biri olan sömürgecilikle bir biçimde alakalı. 

Soda ve toniği keşfeden Jacob Schweppe’in başarısı, dolaylı olarak milyonlarca insan için asırlar uzunluğu süren acı ve yıkıma neden olacaktı.

Schweppes, aslında tonikten evvel sodayı keşfetmesiyle biliniyor. 1783 yılında İsviçre’de yaşayan İngiliz asıllı kimyager Johann Jacob Schweppe, o vakitler yaygın bir tedavi eseri olarak kullanılan karbonatlı suyun nasıl elde edileceğini keşfetti ve 1792’de İngiltere’de birinci gazlı içecek olan sodayı üretti. Sodanın popülerleşmesiyle birlikte Schweppes geniş bir eser yelpazesi sunmaya başladı ve bugün dünya çapında tanınan bir marka haline geldi. 

Tonik ise İngiliz sömürgecilik faaliyetleri ve sıtma hastalığının baş göstermesi ile birlikte ortaya çıktı. O periyotlarda Hindistan topraklarında sıtma epeyce yaygındı ve hastalık nedeniyle sömürgeci devletlerin bu topraklara asker göndermesi askerler için hayli riskliydi. İşte tam da bu noktada Jacob Schweppe, tonik ismini verdiği içeceği geliştirdi.

Sıtma tedavisini mümkün kılan kinin, bu özelliğine karşın sevilmeyecek kadar acıydı; Schweppes, bu sorunun tahlilini buldu.

Kinin ismi size tanıdık geliyor mu? Hatırlarsanız Covid-19 devrinde ışık süratiyle yayılan yanlış bilgilerden biri de içerdiği kinin nedeniyle Schweppes’in Covid-19’a karşı esirgeyici ve düzgünleştirici özelliği olduğuydu. Marketlere akın edip şişelerce Schweppes alanlar olmuştu. Covid-19 için pek o biçimde geçerli olmayan bu durum, 17. yüzyıldaki sıtma hastalığı için en tesirli tahlildi. 

Sıtma, yaygın olduğu periyotta tedavisi mümkün olmayan bir hastalıktı. Lakin 17. yüzyılda Peru yerlileri tarafından kullanılan kinin isimli bir bitkinin sıtmayı tedavi edebildiği keşfedildi.

Kinin; sıtmayı sırf tedavi etmiyor, tıpkı vakitte hastalığa karşı gözetici bir tesir de gösteriyordu. Fakat tadı o kadar acıydı ki kimse kinin tüketmek istemiyordu.

İşte bu noktada, bir öbür değerli keşif devreye girdi: tonik suyu.

Kimyager Jacob Schweppe, 18. yüzyılın sonlarında karbonasyon süreciyle suya karbondioksit ekleyerek yani gazlı hale getirerek bir içecek üretti. Bu içeceğe de “tonik suyu” ismini verdi. Tonik, sıtma tedavisinde kullanılan kinin bileşenini de içeriyordu. Fakat kinin tadına benzeri halde, toniğin tadı da epey acıydı.

Askerler kininin tatlılaştırılmış bir versiyonunu sevmeseler de toniği severek tüketmeye başladılar. Toniğin karbonlu hali ona farklı bir lezzet katıyordu. 

Tonik suyunun yaygınlaşması ve bununla birlikte sömürgeci ülkelerin Hindistan’a daha fazla asker gönderebilmesi, asırlarca izleri silinmeyecek sömürgecilik faaliyetlerinin hızlanmasına neden oldu.

Tonik suyunun popülerleşmesiyle sıtmaya karşı korunmak bir anda kolay hale geldi. İngiliz Doğu Hindistan Şirketi, tonik üretiminde kullanılan kinin hammaddesi için üreticileri teşvik etmeye başladı. Schweppes, tonik üretiminde önder olurken; Doğu Hindistan Şirketi, Hindistan’daki sömürgecilik faaliyetlerini hızlandırabildi. Bu faaliyetler Hindistan’da İngiliz nüfuzunun artmasına ve ülkenin sömürgeleştirilmesine yol açtı.

Hastalığa tedavi bulunması elbette güzel bir gelişmeydi, fakat bu durum pek iyi sonuçlara yol açmadı.

Bildiğimiz üzere sömürgecilik faaliyetleri çoklukla sömürge ülkelerdeki kaynakları ve insanları denetim altında tutarak sömürgecilerin ekonomik, siyasi ve sosyal hedeflerini gerçekleştirmelerini sağlar.

Bu faaliyetler çoklukla sömürge ülkelerdeki halkın yoksullaşmasına, kaynakların ve gelirin sömürgeciler tarafından denetim altına alınmasına, mahallî kültürlerin baskı altına alınmasına ve sömürge ülkelerin bağımsızlığına yönelik gayretlerin bastırılmasına yol açar.

Hindistan için de durum bu türlü oldu. Sömürgeci devletler ülkenin doğal kaynakları ve insan kaynağı üzerinden zenginleşirken ülkeye asırlarca aşamayacağı bir yoksulluk ve geri kalmışlığı miras bıraktılar.

Bu siyasetler, mahallî halkın fakirleşmesine ve İngiliz sömürgecilerin zenginleşmesine yol açtı. Schweppes toniğin ise böylesi büyük kötülükleri hızlandıran ve sömürgeciliği yasallaştıran bir faktör olarak karşımıza çıkması epey ironik.