Sokrates Demokrasiden Neden Nefret Ederdi?

Demokrasi, hiç elbet çok eski vakitlerden beri azımsanmayacak halde el üstünde tutulan bahislerden biri. Bu idare biçiminin ortaya çıktığı vakitlere gittiğimizde ise karşımıza Sokrates’in ve onun bu manada alışılmışın dışındaki görüşleri çıkıyor.

Yunan ideolojisinin kurucularından olan bu filozof, demokrasiyi hangi açılardan eleştirmişti ve o günlerden bu günlere bu idare biçiminin geldiği noktayı düşündüğümüzde gerçekten haklı olabilir miydi?

Neredeyse binlerce yıldır demokrasiyi epey değerli addettik.

Bu kavramı var eden medeniyet olan Eski Atina’da çok eskilerden beri Antik Yunan mimarisinin en büyük yapıtı olarak kabul edilen Partenon, demokrasiyle neredeyse eş manalı bir söz olmuş; birçok demokratik başkan de orada fotoğraf çektirmeyi bir gelenek haline getirmişti.

Bu sebeple ideoloji alanında hayli ses getirdiği bilinen Antik Yunan’ın, öbür büyük muvaffakiyetinden biri olan demokrasiye kuşku dolu yaklaşması bir oldukça şaşırtan. 

Peki Yunan ideolojisinin kurucu atası olan Sokrates’in, Eflatun’un diyaloglarına nazaran bu idare biçimine bu derece kuşkucu yaklaşmasının sebebi neydi?

Eflatun, Devlet’in 6. kısmında, Sokrates’in “Adeimantus” isimli bir karakter ile konuşmaya başladığını söz eder ve ona demokrasinin kusurlarını bir gemiye benzeterek resmeder.

Sokrates, Adeimantus’a “Eğer bir gemi içerisinde seyahat etseydin, geminin başına kimin geçeceğine kimlerin karar vermesini tercih ederdin?” formunda bir soru yöneltir ve devam eder “Herkese fikri sorulmalı mı, yoksa yalnızca gemiciliğin kuralları ve gereklilikleri konusunda eğitim almış olan insanlara mı kelam hakkı tanınmalı?”.

Adeimantus, “Tabii ki ikincisi” der.

“O zaman” diye karşılık veren Sokrates, “Neden yaşı tutan herkesin, ülkeyi kimin yöneteceğini seçme yetisinin olduğunu düşünüyoruz?” formunda karşılık verir.

Sokrates’in bu doğrultuda dikkat çekmek istediği nokta, seçimde oy kullanmanın rastgele sezgilerden ziyade bir yetenek olduğu ve her maharet üzere bunun da insanlara sistematik bir biçimde öğretilmesi gerektiğidir.

Sokrates’e nazaran insanların muhakkak bir eğitim düzeyine sahip olmadan oy vermesine müsaade vermek, rastgele birini fırtınalı bir havada kaptan yapmak kadar sorumsuzcaydı.

Filozof, bu yanlış stratejiyle oy veren seçmenlerin azizliğine kendisi de uğramış ve MÖ 39 yılında Atina tertibini bozmak ve zehirlemek cürümlerinden mahkeme karşısına çıkmıştı. 500 Atinalıdan oluşan heyet, davayı kıymetlendirmiş; oldukça küçük bir farkla Sokrates hatalı bulunmuştu.

Sokrates’e baldıran otu zehriyle verilen idam cezası, tıpkı Hristiyanlar için İsa’nın çarmıha gerilmesi kadar trajikti ve bu ceza filozofu mevte götürmüştü. Tüm bunların yanında Sokrates, oy verme hakkının sadece küçük bir azınlığa verilmesinden yana değildi. Yalnızca meseleleri rasyonel bir biçimde ele alabilenlerin oy vermesi gerektiğini savunuyordu.

Bu noktada entelektüel demokrasi ile doğuştan hak olarak gelen demokrasi ortasındaki farkı irdelemek gerekir.

Bilgelik ve oy hakkı ortasındaki alakayı ne kadar kurabildiğimiz tartışmaya epeyce açık. Sokrates ise bu durumun işleri nereye götürebileceğini binlerce yıl evvel, Yunanların başka her şeyden daha çok endişelendiği bir sistem olan “demagoji”yle öngörmüştü. 

Bu noktada Antik Yunanların demagoglarla yaşadıkları makus deneyimlere bakıldığında bir anekdot dikkati çekmekte. Mesela Alcibiades varlıklı, karizmatik ve hitap yeteneği hayli yüksek bir figür olarak kabul edilirdi ve kendisi temel hürriyetleri tanımayan ve Sicilya’ya sonu berbat biten bir sefer düzenlemesiyle meşhurdu.

Sokrates; seçime gidecek bireylerin, kolay karşılıklara olan yönelimimizi rahatça baltalayabileceğini biliyordu ve bu sebeple iki aday ortasındaki çekişmeyi hayal etmemizi istedi.

Adaylardan birinin tabip, başkasının ise şeker dükkanı sahibi olduğunu farz etti. Şeker dükkanın sahibi, rakibi hekim için şöyle diyecekti: “Bakın bu adam size çok makus şeyler yaptı. Canınızı yaktı, acı iksirler verdi ve ne yiyip içtiğinize karıştı. Size hiçbir vakit benim yaptığım üzere ziyafet sunmayacak.”

Ardından seçmenlere “Sizce tabip bu teze elle tutulur bir karşılık verebilecek mi?” sorusunu yöneltti. Hekimin yanıtı ise muhtemelen “Sana yardım etmek için dileklerine karşı geliyorum” olacaktı ve elbette bu karşılık, seçmenler ortasında bir kaosa sebep olacaktı.

Bu bağlamda Sokrates, binlerce yıl öncesinden bu güne aslında demokrasinin ne tarafa evrileceğini konusunda bizleri uyarmıştı.

Belki de demokrasiyi, sırf onu çevreleyen eğitim sistemi kadar tesirli olan bir süreçten fazla açık bir güzellik olarak düşünmeyi tercih ettik ve bu idare biçiminin aslında tam manasıyla neyi söz ettiğini ve nasıl işlemesi gerektiğini irdelemedik. Sizce bugüne kadar seçtiklerimiz tabip mu, yoksa tatlıcı dükkanı sahibi miydi?