Sosyolojinin, Çağdaş Tarihçiliğin ve Siyasal Bilimlerin Kurucusu Olarak Anılan İbn Haldûn Aslında Kimdir? Hayatı, Yapıtları ve Çalışmalarını Anlattık
Avrupa, Orta Çağ karanlığında savrulurken İslamiyet altın çağını yaşıyordu. 8. yüzyıl ve 14. yüzyıl ortasında geçen ve İslam’ın Altın Çağı olarak isimlendirilen bu periyottaki en değerli isimlerden bir tanesi İbn Haldûn’dur. Hayatı boyunca pek çok bahiste çalışmalar yapmış olan İbn Haldûn, tüm bu çalışmalarını gelecek jenerasyonlara da aktarmak için Mukaddime başta olmak üzere pek çok kıymetli yapıta imza atmıştır.
İbn Haldûn sırf bir bilim insanı olarak var olmamıştı, kendisi birebir vakitte başarılı bir devlet adamıydı. Hatta siyasi kimliği nedeniyle bir devir mahpus bile yatmak zorunda kalmıştı. Onun ortaya attığı niyetler başta Osmanlı İmparatorluğu olmak üzere sonraki devirde ortaya çıkmış tüm İslam devletlerini bir formda etkilemişti. O denli ki İbn Haldûn’un tesirleri aslında bugün bile bir biçimde sürmektedir.
Soylu bir ailenin düzgün eğitimli oğlu: İbn Haldûn kimdir?
Tam künyesiyle Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen el-Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî’ yani İbn Haldûn; aslen Yemenli bir ailenin oğlu olarak 17 Mayıs 1332 tarihinde Tunus’ta dünyaya geldi. Künyesindeki Tûnisî sıfatı doğduğu yerden gelir, Haldûn kıssası ise geçmişine dayanır
İbn Haldûn’un büyük büyük dedesi Endülüs fethi sırasında Carmona kentine yerleşmiş. Gerçek ismi Hâlid b. Osman b. Hânî olan bu bireye bir Endülüs geleneği olarak saygıyı söz etmek hedefiyle Haldûn denilmiş. Soyundan gelenler ise Benî Haldûn olarak anılır olmuş. Endülüs’te siyasi çalkantılar yaşadıktan sonra ailece Tunus’a taşınmışlar. İşte o ailenin oğludur İbn Haldûn.
İbn Haldûn’un hayatını otobiyografisinden öğreniyoruz:
İbn Haldûn hakkındaki bilgilerin büyük bir kısmı kendi tarafından kaleme alınmış otobiyografik yapıtı Et-Ta’rif’e dayanıyor. İlk öğretmeni olan babası, İbn Haldûn’a Kur’an-ı Kerim eğitimi verdi. Daha sonra Arap lisanı, hadis ve fıkıh mevzularında eğitim aldı. Yeniden bu periyotta aldığı edebiyat dersleri sayesinde pek çok değerli şair ile tanıştı ve şiirlerini ezberledi.
Tüm bu eğitimlerden aldığı bilgilerle yetinmeyen İbn Haldûn, çağın en büyük filozoflarından olan el-Âbilî’den felsefe, mantık, matematik dersleri aldı. Tüm bunları öğrendiği vakit sırf 17 yaşındaydı. Maalesef bu periyotta yaşanan veba salgını nedeniyle ailesini kaybetti.
Medrese periyodu çalışmaları mahpus cezası ile bölündü:
İbn Haldûn, eğitiminin akabinde evvel Tunus sarayında yazmanlık yapmaya başladı. Daha sonra Fas’a taşınarak burada alâmet kâtibi vazifesini üstlendi. Aynı devirde Ebu İnaniye Medresesine taşınan İbn Haldûn, burada yaşamaya ve çalışmalar yapmaya başladı. Bu sırada Merini Sultanı için fermanlar yazması, başını belaya soktu.
Sultana karşı yapılan birtakım planlara karıştığı gerekçesiyle henüz 25 yaşındayken İbn Haldûn mahpusa atıldı ve 22 ay içeride yattı. Sultanın vefatı sonrası yönetim değişince sır kâtipliği ve hâkimlik vazifeleri aldı. Lakin ona karşı olan çok fazla insan vardı. Bu nedenle 1362 yılında Gırnata’ya taşındı.
İbn Haldûn, siyasette yükselen bir isim hâline geldi:
Gırnata’da kimi elçilik misyonları alan İbn Haldûn, farklı nedenlerden dolayı Kuzey Afrika’ya gitti. Burada Hafsî Sultanının veziri olarak misyona başladı. Bölgede hayli karmaşık bir siyasi ortam vardı lakin buna karşın İbn Haldûn pek çok değerli çalışmasına bu devirde imza atmıştır.
Burada yaşadığı devirde Kitâbu’l-İber kitabının birinci kısmı olan Mukaddime’yi yazdı ve daha fazla kaynağa muhtaçlığı olduğu için Tunus’a gitti. Kitabı için çalışmalar yaptığı sırada pek çok ülke gezdi. Daha sonra kendi telaffuzuyla hayatının ikinci evresinin başladığı Mısır’a gitti.
Hayatını kaybettiği Mısır’da en verimli vakitlerini yaşadı:
O periyot Memlüklerin elinde olan Mısır, kültürel açıdan güçlü ve refah içinde bir bölgeydi. İbn Haldûn burada Kamhiye Medresesi Müderrisi ve Kahire Malikî Başkadısı olarak atandı. Verdiği dersler sırasında yaptığı kimi reformist yorumlar reaksiyon çekince yargılandı, beraat etti lakin bu sırada birtakım vazifelerini bıraktı.
Hac yaptıktan sonra 1388 yılında Mısır’a döndü, kimi kadılarla birlikte yayınladığı fetvalar nedeniyle reaksiyon çekti. 1400 yılında, neredeyse 70 yaşında olmasına karşın Timur üzerine yapılan sefere katılmak istedi fakat işler yolunda gitmeyince Timur tarafından kuşatılmış olan Şam’da kaldı. Otobiyografisinde ayrıntılarıyla anlattığı üzere Timur ile kimi görüşmeleri yaptı ve en sonunda Kahire’ye döndü.
Kahire’ye döndükten sonraki beş yıl boyunca otobiyografisi ve başka yapıtları üzerinde çalışarak kadılık ve müderrislik yaptı. 1406 yılının 17 Mart günü 73 yaşındayken hayatını kaybetti. Cenazesi, Nasr Kapısı’nın dışında yer alan Sufiyye Kabristanına defnedildi.
İbn Haldûn’un aslında çok fazla yapıtı yoktur:
İbn Haldûn pek çok farklı bahiste sayısız çalışma yapmasına karşın ardında bıraktığı çok fazla eser yoktur. Bunların en büyüğü giriş kısmı Mukaddime ile bildiğimiz Kitâbu’l İlber, tam ismiyle Kitâbu’l-Iber ve Dîvânu’l-Mubtede’ ve’l-Haber fî Eyyâmi’l-Arab ve’l-Acem ve’l-Berber ve men ‘Asarahum min zeviyiyî’s-Sultâni’l-Ekber; Türkçesi ile Araplarla Arap Olmayanların ve Berberilerin ve Birebir Dönemdeki Büyük Kudret Sahiplerinin Muharebelerine aAt Kaynak ve Haberleri Toplayan ve Yorumlayan Kitap isimli yapıttır.
Yazdığı başka yapıtları ortasında otobiyografisi olan Et-Ta’rif, Kaside-i Bürde şerhi, ideoloji risalesi, Kitab el-mantık, Hesap, Marakeş sultanı için yazdığı risale ve bir şiir risalesi vardır. Kimi uzmanlar onun tarihe sırf Kitâbu’l İlber müellifi olarak geçmek istediğini, bu yüzden de çok fazla eser bırakmadığını söylerler.
İbn Haldûn neyi savunur, neden değerli biri?
İbn Haldûn, toplumsal bilimler alanında yaptığı çalışmalar sayesinde sosyolojinin, çağdaş tarihçiliğin ve siyasal bilimlerin kurucusu olarak anılır. Pek çok değerli sosyolog, İslam tarihçisi ve felsefeci; onun öncü bir isim olduğunu söyleyerek bilhassa tarih ideolojisi alanındaki en büyük isim olduğundan bahsederler. Siyasi kişiliği ise eleştirilmektedir.
16. yüzyıldan itibaren Osmanlı tarihçileri ortasında da tanınmaya başlayan İbn Haldûn, bu şahısların tarih yazıcılığını belirlemiştir. Ortaya koyduğu devlet kuramı ile pek çok olay açıklanmıştır. Bu kuramlar, çağdaş tarihçiler tarafından da kullanılmaktadır. İbn Haldûn’un ümran ilmi ise tarihin gerçek manasının aslında kapalı ayrıntılarda gizli olduğuna vurgu yapar.
İslam tarihinin en değerli isimlerinden bir tanesi olan İbn Haldûn kimdir, neyi savunur, yapıtları nelerdir üzere merak edilen soruları yanıtladık. İbn Haldûn’un yapıtları ve niyetleri, içine kısmınca basitçe boğulacağımız bir okyanus üzere olduğu için bu yazımızda sadece onu birinci sefer tanıyanlara temel bir bilgilendirme yapmayı hedefledik.