Tarihte Birinci Kere CRISPR Tedavisi Onaylandı: Pekala Bu Ne Manaya Geliyor?

Dünyada birinci kez hastalıkların tedavisinde CRISPR gen düzenleme teknolojisinin kullanımına müsaade verildi. Bu müsaadesi alan birinci teknoloji, Casgevy ismiyle bilinen Exa-cel oldu.

16 Kasım’da Birleşik Krallık İlaç ve Sıhhat Eserleri Düzenleme Kurumu (MHRA) tarafından verilen müsaade, orak hücreli anemi ve tansfüzyona bağımlı akdeniz anemisi tedavisinde kullanılacak. Daha evvel de ABD Besin ve İlaç Yönetimi, ilacın klinik kullanımının inançlı olduğunu açıklamış fakat tedavilerde kullanılması için müsaade vermemişti. Bu müsaadelerin Aralık 2023’te onaylanması bekleniyordu.

Gen tedavisinde yeni bir periyot başlayabilir

MHRA’nın kararı tarihî bir kıymet taşıyor. Bu kararın akabinde gen tedavisi çok daha tanınan ve kabul gören bir yol olarak pek çok kalıtsal hastalıkla çabada kullanılabilir olacaktır. Yeniden de kararla birlikte sürdürülebilirlik, maliyet ve uzun devirli tesirler mevzularında cevaplanması gereken pek çok soru ortaya çıkıyor. 

Casgevy ilk olarak orak hücreli anemi ve transfüzyona bağımlı akdemiz anemisi tedavisinde kullanılacak. Bu hastalıkların birincisinde kırmızı kan hücreleri yuvarlak değil de orak benzeri bir yapıda oluyor. Bu hücrelerin birbirlerine takılıp damarları tıkama, ağrıya ve acı hissine sebep olma, kısa ömürlülük üzere meseleleri bulunuyor. Dikkat edilmemesi durumunda bu hastalık önemli sonuçlara neden olabiliyor.

Akdeniz anemisinde ise kandaki kırmızı hücre sayısı çok az oluyor. Transfüzyon bağımlı akdeniz anemisinde ise bu üretim o kadar düşük oluyor ki hastaların yaşamak için nizamlı kırmızı hücre nakli yaptırması gerekiyor. Genetik olarak ortaya çıkan bu hastalıkların tedavisi için gen düzenleme kıymetli bir alternatif olacak üzere gözüküyor.

CRISPR nasıl çalışıyor?

İlk olarak 2012 yılında ortaya çıkan CRISPR teknolojisi, aslında epey kolay bir çalışma mantığına sahip. CRISPR özünde çok hassas bir genetik makas olarak kullanılıyor. DNA üzerinde değiştirilmek istenen kısma uygun bir RNA sentezlenip, Cas9 isimli bir enzimle birleştiriliyor. Çift sarmallı yapıdaki DNA’dan kusurlu kodun olduğu kısım kesilerek yerine düzenlenmiş versiyonu ekleniyor. Yani insanları dijital eserler olarak ele alırsak, kaynak yazılımımızdaki kimi kodlar bu formda yanlışlardan arındırılabiliyor. 

Casgevy de BCL11A isimli bir geni amaç alıyor. Bu gen, olağan kaidelerde hemoglobinin fetal versiyondan yetişkin versiyona geçişini sağlayan bir protein sentezliyor. Fakat orak hücreli anemi ve akdeniz anemisinde yetişkin homoglobinler sorunlu oluyor. BCL11A’nın kesilmesi ile birlikte hemoglobinler, doğum anındaki hâlleriyle kullanılmaya devam edilebilecek. 

Öte yandan bu süreç hiç de kolay olmayacak. Yavaş yavaş bütün hemoglobinlerin değişmesi, kemiklerin içinde kırmızı hücre oluşumunun da istenilen seviyeye gelmesi için şahısların 1 ay kadar hastanede yatması gerekebilecek. Ayrıyeten ilaç birtakım bağışıklık baskılayıcılar ile birlikte alınacak. 

Yine de klinik testlere katılan 29 orak hücreli anemi hastasının 28’i bir yıldan uzun bir müddet bir acı atağı yaşamadı. 42 akdeniz anemisi hastasından 39’u da tıpkı süreçte kırmızı hücre desteğine muhtaçlık duymadı. Kalan üç hastanın da kan desteği gereksinimi %70 oranında azaldı.

Genetik düzenleme, güvenlik telaşlarını beraberinde getiriyor.

Pek çok kişinin gözünde genetik düzenleme, hastalıklarla gayret için kıymetli bir silah. Yeniden de bu hususta kimi genel dertler da yok değil. Imperial College London‘da Moleküler ve Hücresel Biyofizik Kısım Lideri David Rueda, “CRISPR’ın tedavi gören hücreler üzerinde bilinmeyen sonuçları olabildiği biliniyor. Bir sonuca varmak için tüm genin sıralama datalarını görmek zarurî olabilir.” tabirlerini kullanıyor. Bu da CRISPR tedavisinin beklenmedik tesirlerine karşı tüm DNA’nın incelenmesini mecburî kılıyor. 

Casgevy’nin ne vakit hastaların kullanımına sunulacağı şimdi bilinmiyor. Tedavinin kullanılabilmesi büyük ölçüde maliyetlerinin aşikâr olmasına dayanıyor. Gen terapisinin milyonlarca dolar tutabildiğini söyleyelim. İlacı geliştiren Vertex, şimdi bir fiyat açıklamadı lakin firma, ilacın hastalara ulaşabilmesi ve sigorta kapsamına alınması için otoritelerle görüşmelerini sürdürüyor.