Tıpkı Şey Sanılan Dolmuş ve Minibüs Ortasındaki Fark Aslında Ne? Nasıl Oldu da Bir Aşçı Sayesinde Yaygınlaştı?

— Aksaray, Aksrayyyyy… 
— Evet, fiyatını gönderemeyenler, para üstü bekleyenler? 
— Geriden vermeyen kaldı mı?
— Müsait bir yerde inecek var…
— Burdan kaç kişi alıyorduk?
— Kartaaal, Pendik…

Hayatınız boyunca duyduğunuz bu cümlelerin çıkış noktasına gidip “Nereden nereye!” demenize neden olacak bir öyküye konuk olmaya hazır mısınız?

Sizi İstanbul sokaklarının çok daha sakin olduğu 1930’lu yılların başına götürelim.

O vakitler ne Alman Deutz motorlu Magirus’lar ne de Peugeot J9’lar var natürel. O devrin toplu ulaşım araçları; tramvaylar, az sayıdaki otobüsler ve yaklaşık 600 adet taksiydi. Lakin taksiye binmek lükstü.

1929 yılında patlak veren Büyük Buhran’dan bütün dünya üzere Türkiye de etkilenmişti. Müşteriler daha çok tramvaya yönelince taksiciler zora düştü, hatta farklı işler yapmayı bile düşündüler.

Sonra bir sürücünün aklına parlak bir fikir geldi!

Kendi lokantasında aşçılık yapan Halit ismindeki bir adam, lokantasına gelip giden sürücülere bakıp bakıp imreniyordu. Tutkusunun peşinden giden Aşçı Halit, lokantasını satıp Ford marka bir araba aldı ve sürücülüğe başladı.

Lokantasına gelip giden turistlerle de ortası uygundu üstelik. Abonman müşteri de bulduğu için işler tıkırında gidiyordu. Musevi bir iş insanı olan müşterisini her gün Nişantaşı’ndan alıp Eminönü’ne bırakıyordu.

Ancak daha sonra ekonomik meseleler nedeniyle müşterisi de etkilendi. Aşçı Halit, kaybetmek istemediği müşterisine bir teklifte bulundu. Müşterisine, aynı tarafa giden 3 kişi daha bulduğu takdirde birebir fiyata onları da götürebileceğini söyledi. Böylelikle tek kişi fiyatını 4 kişi bölüşmüş olacaktı.

Sabahları bu müşterilerini işlerine bırakan Halit, başka saatlerde de birebir metodu uygulamaya başlar.

Tramvay duraklarında bekleyen kalabalığa yanaşan Halit, “Tramvay parasına Taksim’e gidiyorum” diyerek taksisine 4 kişi alıyordu. İstanbulllular, evvelce yalnızca zenginlerin binebildiği taksilere uzaktan bakarken artık kendileri de binebiliyordu. Üstelik tramvaydaki, otobüsteki itişip kakışma da yoktu ve varacakları yere daha süratli gidebiliyorlardı.

Ve böylelikle Türkiye’deki birinci dolmuş sınırı, Karaköy-Taksim ortasında doğdu. Fiyatı ise 10 kuruştu.

Diğer taksiciler de baktılar ki Aşçı Halit bu fikrin ekmeğini düzgün yiyor, boş oturmaktan uygundur diyerek kendileri de modaya uydu.

Daha sonra basının da ilgisini çeken bir durum haline geldi. Cumhuriyet gazetesinin haberinde “Otomobilleri eski olan kimi sürücüler, otobüsler üzere müşteri alarak birtakım sınırlarda adam başına onar kuruş fiyatla işlemeye başlamışlardır, bu suretle 60 araba Karaköy-Beyoğlu ve Eminönü-Taksim ortasında işlemek istemektedir. Adam başı fiyat almak suretiyle yolcu nakletmek otobüslere ilişkin olduğundan, belediye bu üzere arabaların işlemesine müsaade etmeyecektir.” yazıyordu.

Cumhuriyet, 15 Eylül 1931 günü de “Bunun ismi ne? Ne taksi ne otobüs!” başlıklı haberinde şu cümlelere yer vermişti: Bazı taksi arabaların onar kuruşa üç adam alarak Beyoğlu ile İstanbul ortasında otobüs formunda işlemeye karar verdiğini, ama belediyenin buna muvafakat etmediğini (izin vermediğini) dünkü nüshamızda yazmıştık. Dün de kimi arabalar bu suretle işlemişler, sürücüler çeşitli semtlerde, ‘On kuruşa bir adam’ diye bağırmaya başlamışlardır. Ama bu hareketleri belediye tarafından yasaklanmıştır. Sürücüler bu suretle araba işletmenin kanuna alışılmamış olmadığını, taksiden daha ucuza adam naklettiklerini pek haklı olarak söylemektedir.

Bu sistem, belediyenin güzeline gitmemişti nitekim de.

Tramvayların müşteri kaybı nedeniyle polisler bu sistemi önlemeye çalıştı lakin başarılı olamadılar, dolmuş sistemi çığ üzere büyüdü.

Şoförler Cemiyeti, 50 sürücünün imzasıyla belediyeye başvurup bu sistemin yasal hale gelmesini istedi fakat belediye inatçı çıktı. Yolcu sayısı azalan tramvay şirketi yöneticileri de hayli öfkelenmişti. Vakitle basın da halk da taksi dolmuşları benimsemişti lakin belediye uzun yıllar buna karşı çıktı.

Şoförler, daha fazla yolcu alabilmek için De Söto, Chevrolet, Ford üzere geniş otomobiller üreten Amerikan markalarını tercih ediyordu.

Bunların bir kısmı, konsoloslukların satışa çıkardıkları kullanılmış arabalardan sağlanmaktaydı. Lakin bu genişliği de yetersiz bulanlar, arabaları tamirhanelere götürüyor ve ortadan kestirip uzunluklarını uzatarak 4-5 kişilikken 7-8 kişilik hale getiriyorlardı.

Belediyenin inadı, birinci dolmuşun ortaya çıkışından 23 yıl sonra, 1954 yılında kırıldı.

Dolmuşçuluğu resmen tanıyan belediye, birinci tarifeyi verdi. Böylelikle yalnızca 4 adet olan dolmuş çizgisi, 150’ye kadar yükseldi. Araçlar da daha çağdaş hale geldi. 1965 yılına gelindiğinde dolmuşların toplu ulaşımdaki hissesi %30’a kadar çıkmıştı.

Daha sonraki yıllarda dolmuşlara olan istek azaldı. Otobüs, metro üzere alternatifler bunda tesirli oldu.

Koltuk sayısı çok daha fazla olan minibüsler ise dolmuşların tepe periyodunda ortaya çıktı. Dolmuş dediğimiz şey, aslında “taksi dolmuş”lardır. Minibüsler daha farklıdır, aldıkları yolcu sayısı ortalama 14 kadardır. Dolmuşlar ise 4-8 ortası yolcu almaktaydı.

Özellikle İstanbul, İzmir ve Bursa’da taksi dolmuşlar daha çok bilinmektedir. Genellikle merkezi yerlerde çalışırlar.

Minibüslerin belirli saatleri vardır fakat dolmuşlar dolunca hareket eder, iddia edeceğiniz üzere ismi de buradan gelmektedir.