Türk Edebiyatındaki Şiirlerin Neye Göre Düzenlendiğini Gösteren 'Nazım Biçimi' Nedir, Örnekleri Nelerdir?

Türk edebiyatında şiir, gösterdiği özelliklere göre belirli başlıklar altında toplanır. Bu başlıklardan bir tanesi ise nazım biçimidir. Şiirlerin dize sayısı, ölçüleri ve kafiye şekilleri şiirin nazım biçimini ortaya koyan özelliklerdir. Pek çok farklı nazım biçimi vardır. Gelin nazım biçimi nedir, türleri nelerdir örnekleriyle inceleyelim.

Binlerce yıldır bu topraklarda şiir söyleniyor ve yazılıyor. Günümüze kalan şiir örneklerinin yanı sıra Türklerin farklı dönemlerinde, farklı kültürlerin etkisinde kalınarak yazılmış şiirler de var. Bunlar konuya göre sınıflandırıldığı gibi biçim bakımından da belirli başlıklar altında toplanabilirler. Bu başlıklardan en önemlisi ise nazım biçimidir. Bir şiirin düzeni, onun nazım biçimini ortaya koyar.

Türk edebiyatındaki şiirler nazım biçimlerine göre sınıflandırıldıkları zaman ortak özellikleri dize sayısı, ölçüleri ve kafiye şekilleridir. Aynı nazım biçimi başlığı altında toplanan şiirlerin elbette ortak özelliği aynı düzene göre oluşturulmuş olmalarıdır ancak bunlar aynı zamanda benzer konuları da işleyebilirler. Alt başlıklarla zenginleştirilmiş pek çok farklı nazım biçimi vardır. Gelin nazım biçimi nedir, türleri nelerdir örnekleriyle inceleyelim.

İlk olarak, nazım biçimi nedir?

Şairler tarafından kaleme alınan şiirlerin benzer dize sayısı, ölçü ve kafiye şekillerine göre düzenlemeleri nazım biçimini oluşturur. Nazım biçimi, aslında şiirlerin şekil bakımından gösterdiği ortak özelliklerdir. Nazım biçimi yalnızca Türk edebiyatında değil, diğer edebiyatlarda da olan bir özelliktir. Alt başlıklarla zenginleştirilmiş pek çok farklı nazım biçimi türü vardır.

Peki, nazım biçimi türleri nelerdir? Örneklerle inceleyelim:

İslamiyet öncesi Türk edebiyatı nazım biçimleri

Koşuk:

İslamiyet öncesi Türkler döneminde av törenlerinde ve Toy adı verilen kurban törenlerinde kopuz eşliğinde aşk, yiğitlik ve doğa gibi konularda söylenen şiirler koşuk olarak adlandırılır. Halk edebiyatında koşma, Divan edebiyatında ise gazel biçimine benzer. aaab, cccb, dddb uyak düzenine sahiptir.

Koşuk örneği:

Sagu:

İslamiyet öncesi Türkler döneminde ölen kişinin ardından yakılan ağıtlar sagu olarak adlandırılır. Yedili hece ölçüsüne sahiptir. Dörtlükler halinde söylenir. Yuğ isimli ölüm törenlerinde söylenen sagu; Halk edebiyatında ağıt, Divan edebiyatında mersiye biçimine benzer.

Sagu örneği:

Destan:

Yaşanmış ya da yaşandığı düşünülen kahramanlık hikayeleri destan olarak adlandırılır. Pek çok farklı edebiyatta ve edebi dönemde örnekleri görülmektedir. Doğal ve yapay destanlar olarak alt türleri vardır. Nazım Hikmet’in Kuvayi Milliye Destanı yapay destana, Oğuz Kağan Destanı doğal destana örnek gösterilebilir.

Sav:

İslamiyet öncesi Türkler döneminde özlü sözler içeren şiirler sav olarak adlandırılır. Az sözle çok şey anlatır. Kaşgarlı Mahmud’un Divân-ı Lügati’t-Türk adlı eserinde pek çok sav ile karşılaşmak mümkün.

Sav örneği:

Anonim halk edebiyatı nazım biçimleri

Mani:

Bir halk edebiyatı nazım biçimi olan mani, 7 heceli ve dört mısralıdır. 4-5-8-10-14 heceli kalıplarla söylenmiş versiyonları vardır. Kafiye düzeni aaxa şeklindedir. Aşk başta olmak üzere pek çok farklı konuda mani söylenebilir.

Mani örneği:

Türkü:

Türkü, şiirin müziğe uyarlanmış versiyonudur. Türk adının sonuna i eki getirilerek oluşturulmuştur ve Türk’e özgü anlamına gelir. Sabit bir biçimi yoktur, şarkıya uyarlanan şiir türkü olur. Pek çok farklı konuda söylenebilir.

Ninni:

Ninni, genel olarak ağlayan çocukları sakinleştirmek ya da uyutmak amacıyla bir ezgiyle söylenen şiirlerdir. Hem kültür aktarımı, hem çocukların şiirle tanışması hem de çocukların kulağının müziğe alışması için faydalı olduğu bilinmektedir.

Ninni örneği:

Ağıt:

Ölüm ve benzeri acılı ve üzücü bir olayın ardından söylenen şiirler ağıt olarak adlandırılır. Ağıt söylemek, ağıt yakmak olarak adlandırılır. 7, 8, 10 heceleri ağıtlar vardır. Erkeklerden ziyade kadınlar ağıt yakar.

Ağıt örneği:

Aşık edebiyatı nazım biçimleri

Koşma:

İslamiyet öncesi edebiyattaki koşuk türünün devamı olan koşma, ozanlar tarafından saz eşliğinde söylenen coşkulu şiirlerdir. 11’li hece ölçüsü ile söylenir ve en az 3, en çok 12 dörtlükten oluşur. Kafiye düzeni axax, bbbx, cccx şeklindedir.

Koşma örneği:

Semai:

Koşma ile benzer özellikler gösteren semai, ondan farklı olarak sekizli hece ölçüsü ile söylenir. En az üç, en fazla beş dörtlükten oluşur. abab, cccb, dddb şeklinde kafiye düzenine sahiptir. Çok yaygın değildir.

Semai örneği:

Varsağı:

Koşmanın özel bir ezgiyle söylenen versiyonu olan varsağı, Varsak Türklerine özgü bir biçimdir. Sekizli hece ölçüsü ile yazılır. 4+4 duraklı ya da duraksızdır. Kafiyesi xaxa bbba ccca şeklindedir.

Varsağı örneği:

Divan edebiyatındaki nazım biçimleri

Bentlerle kurulan nazım biçimleri

Musammat:

Bir nazım biçiminden ziyade Divan edebiyatında uygulanan bir yazım tekniğidir. Dize ortasında uyak bulunması şeklinde uygulanır.

Musammat örneği:

Terkib-i bend:

Farklı uyaklara sahip birkaç bentten meydana gelir. Bentlerin sonunda aynı uyaklara sahip birer beyit bulunur.

Terkib-i bend örneği:

Terci-i bend:

Her bendin sonuna gelen bir bağlama beyiti ile birbirine bağlanan manzumlardır. Yüzlerce beyitlik manzumlar bu şekilde bağlanabilir.

Terci-i bend örneği:

Dörtlüklerle kurulan nazım biçimleri

Rubai:

Aruz ölçüsü ile yazılan dörtlükler rubai olarak adlandırılır. İlk iki ve dördüncü dizerler uyaklı, üçüncü dize ise serbesttir. 24 farklı kalıbı vardır. Edebiyatımıza İran edebiyatından geçmiştir.

Rubai örneği:

Tuyuğ:

Maninin Divan edebiyatındaki karşılığıdır. aaxa şeklinde bir kafiye düzenine sahiptir. 11’li hece ölçüsü ile söylenir.

Tuyuğ örneği:

Şarkı:

Bestelenme amacıyla yazılmış 4, 5, 6 dizelik şiirlerdir. aaxa şeklinde bir kafiye düzenine sahiptir. Pek çok farklı konuda yazılabilir.

Şarkı örneği:

Murabba:

aaaa, bbba, ccca, ddda şeklinde bir kafiye düzenine sahip olan murabba, üç ile yedi bentten oluşmaktadır. İlk bendinde ya da sonrasında kafiye olmayan murabbalar da vardır.

Murabba örneği:

Beyitlerle kurulan nazım biçimleri

Gazel:

aa,ba,ca şeklinde kafiyeye düzenine sahip olan gazelin ik beyiti matla, sonraki beyit hüsn-i matla, son beyiti ise makta olarak adlandırılır. 5 – 15 arası beyitten oluşur. Aşk başta olmak üzere pek çok farklı konuda yazılabilir.

Gazel örneği:

Kaside:

Din ve devlet büyüklerini övmek için yazılar şiirler kaside olarak adlandırılır. En çok 99 beyit olacak şekilde yazılabilir. Aruz ölçüsüyle yazılmaktadır. Kafiye düzeni aa,ba,ca,da,ea,fa şeklindedir.

Kaside örneği:

Mesnevi:

Aruz ölçüsüyle yazılmış uyaklı beyitlerden oluşan şiirler mesnevi olarak adlandırılır. Her beyit kendi arasında kafiyelenir. Uzun aşk öyküleri ve destanlar mesnevi biçiminde yazılmışlardır. Mevlana’nın Mesnevi eseri en önemli örneğidir.

Kıt’a:

9 – 10 beyitten oluşan, mahlanın ve matlanın kullanılmadığı şiirlerdir. Kafiye düzeni xa xa xa şeklindedir.

Kıt’a örneği:

Müstezat:

Farklı nazım biçimlerinde yazılmış şiirlerin her beyitinin sonuna aynı ölçü ile yazılmış bir mısra eklenmesi ile oluşur.

Müstezat örneği:

Türk edebiyatında şiirleri şekillerine göre sınıflandırmak için kullanılan nazım biçimi nedir, türleri nelerdir gibi merak edilen soruları yanıtlayarak konu hakkında bilmeniz gereken detaylardan bahsettik. Kapsamlı bir konu olduğu için yalnızca örnekler üzerinden en önemli noktaları paylaştık.