Türkiye’ye X Işınını Getiren Lakin Şimdi 28 Yaşındayken Hayatını Kaybeden Öncü Hekimin İlham Veren Hikayesi

Günümüzde X ışını tıp başta olmak üzere, elektrik üretimi, hayvancılık, tarım, yer bilimleri, biyolojik arıtma, besin koruması, arkeoloji ve kriminoloji üzere birçok alanda kullanılmaktadır.

Gelin, X ışınının tarihine ve tıbbi alanda ilk kullanılış öyküsüne yakından bakalım.

Wilhelm Röntgen, 8 Kasım 1895 tarihinde, ne olduğunu bilinmediği bu sebeple “X Işını” olarak isimlendirdiği bir ışın çeşidini keşfetti.

Röntgen, laboratuvarında deney yaparken bir cam tüpü ışık geçirmeyecek biçimde siyah kağıtla sardı. Havası vakumla boşaltılmış silindir formundaki bu tüpün bir ucuna artı, öteki ucuna eksi metal elektrotlar bağladı (Crookes tüpü). Röntgen, bu deneyde “elektronların” eksi uçtan artı uca gitmesini beklerken hiç beklemediği bir şey gerçekleşti. 

İçerisi zifiri karanlıkken ve tüpten elektrik akımı geçtiği anda masanın üstünde bir ışık çaktığını ve yeşilimsi bir parıltının masanın üstünde duran bir levhadan yansıdığını fark etti. Üzeri baryumplatinosiyanid kaplı bu levhayı uzaklaştırarak deneyi tekrarladığında yine tıpkı sonucu aldığını fark ederek “Bilinmeyen” bir ışın bulduğunu anladı.

İlk röntgeni, karısının yüzük takılı eli ile çekti.

Başlarda X Işını olarak isimlendirilen bu ışına daha sonraları  Wilhelm Röntgen’e ithafen “Röntgen Işını” da denildi.

X ışınları, 29 Ocak 1896 tarihli “La Semaine Medicale” isimli Fransız mecmuasında duyuruldu ve bu mecmua sayesinde Türkiye’de radyolojinin öncüsü olarak anılan Esad Feyzi Beyefendi, X ışınlarını öğrenmiş oldu.

Tekniği mecmuadan öğrenen Gülhane Askerî Tıbbiye son sınıf öğrencisi Esad Feyzi Beyefendi, X ışınlarını elde etmeyi başardı ve böylelikle Türkiye’de X ışını ile birinci radyografiyi yaptı. Birinci denemede Feyzi Bey’in yanında olan İstanbul Tıp Fakültesi profesörlerinden Akil Muhtar Özden, birinci deneme hakkındaki şaşkınlığını bir yazısında şu cümlelerle tabir etti:

“Bir fotoğraf camı, birkaç kat siyah kâğıtla örtülü olarak masanın üstüne kondu. Tüp yerleştirildi. Camın üstüne de ben elimi koydum. Nihayet vakit kâfi görüldü. Çabucak koştuk, karanlık odaya tıkıldık. Resmi tab ettik. Türkiye’de X ışını ile birinci radyografi yapılmıştı. Elimin kemikleri fark ediliyordu. Benim o anda uzun uzunluklu, sempatik yüzlü, zeki gözlü Esad Feyzi için hissettiğim sevgi ve hayranlığı tasvir edemem. Sonra öteki ellerin de fotoğrafları alındı.”

Esad Feyzi, Rıfat Osman ile birlikte “Bilinmeyen Şualar” ismini verdiği röntgen aygıtını yaygınlaştırmak emeliyle Yıldız Hamidiye Sultan İmparatorluk Hastanesi baş cerrahı Prof. Dr. Cemil Topuzlu’ya başvurdu. Cemil Topuzlu’ya verdikleri dilekçede şunlar yazılıydı:

“Yaralı Osmanlı Gazileri’nin büyük Yıldız Hastahanesi’nde tedavi altına alınacakları minnet ve şükranla okunduğundan Askeri Tıbbiye’nin fizik laboratuvarında bulunan ve az noksanı olan, bilinmeyen şualar aygıtının ismi geçen ulu hastahaneye nakli ile vücudun derinliklerinde yeri bilinmeyen mermi modülleri ile çeşitli durumlarda meydana gelen kemik kırıklarının mahiyetlerini tayin için adı geçen aygıtın tarafımızdan kullanılmasına ve bu suretle X ışınları ameliyesi gururunun medeniyet dünyasında Osmanlı tıbbına verilmesine ve yaralıların uzun acılarından kurtarılmalarına lütfen zât-ı âli-i üstâdenelerinin tavassut buyurmasını arz ve istirham ederiz. Esad Feyzi, Rıfat Osman.”

Prof. Dr. Cemil Topuzlu, bu dilekçe ile gelen isteği kabul etti; böylelikle Yıldız Hastanesi’nde yaralılara teşhis koymak maksadıyla X ışınları kullanılmaya başlandı.

İlk röntgen, Türk-Yunan savaşında yaralanan Boyabatlı Mehmet isminde bir erin sağ bileğindeki şarapnel kesimini tespit etmek emeliyle çekildi. Böylelikle röntgen, savaş sırasında yaralı erlere de yardım etmeye başladı.

Sultan Abdulhamid, Dr. Esad Feyzi Beyefendi ve Dr. Rıfat Osman’ı ödüllendirdi.

Abdülhamid, bu gelişmelerden çok şad oldu ve 15 sikke altın vererek bu iki tabibi ödüllendirdi.

Kızılhaç tertibi küme lideri Dr. Hermann Küttner, hastaneyi ziyareti sırasında gördüğü bu uygulamadan etkilendi ve 1898’de devrin Alman İmparatoru Kaiser Wilhelm’e verdiği raporun akabinde Yıldız Hamidiye Etfal Hastanesi’ne çağdaş bir röntgen aygıtı armağan edildi.

Dr. Esad Feyzi Beyefendi, X ışınlarını okullarda ders olarak anlatmaya başladı.

Esad Feyzi Beyefendi, okullarda ilm-i hikmet-i tabiye, ilm’ül-arz ve ilm’ül-maadin derslerini vermeye başladı. Röntgen ışınlarını tanıttı ve Tıbbiye’nin derslerine dâhil etti. Ayrıca baş Cerrah Cemil Topuzlu’ya ricada bulunarak cerrahi kısmında, “Röntgen Şu’a’atı vilayet Muayene Şubesi” isminde bir ünitenin açılmasını sağladı.

Esad Feyzi Beyefendi, X ışınları ile çalışmalarını “Röntgen Şu’a’atı ve Tatbikat-ı Tıbbiye ve Cerrahiyesi” isimli kitabında topladı. Böylelikle ülkemizde X ışınları hakkındaki birinci kitabı yazmış oldu.

Bu yapıtın son kısmında, X ışınlarının uygulama alanları şu formda sıralanmıştı:

• “Kurşun ve top kesimlerinin vücuttaki yerlerinin tayininde
• Özellikle çocuklarda rastlandığı üzere yemek borusuna kaçan yabancı cisimlerin yerlerinin tayininde
• Vücudun rastgele bir bölgesine batan ve kırılan iğne, tığ üzere cisimlerin yerlerinin tayininde
• Kırık, burkulma ve eklem çıkıkları tedavisinde
• Kemik hastalıklarının (kemik zarı iltihabı, kemik iltihabı, ilik iltihabı, kemik tüberkülozu, kas tüberkülozu, kemik sertleşmesi gibi) tanısında
• El ve ayak çarpıklıklarının incelenmesinde
• Böbrek ve mesane taşlarının teşhisinde
• Uterustaki fetüsün doğum öncesi ya da doğum vaktindeki durumu ve durumunun tespitinde
• Adli tıp sahasında
• Gerçek elmasın geçersiz elmastan tefrikinde
• Posta aracılığıyla gönderilenlerin incelenmesinde 

Esad Feyzi Beyefendi, 1901 yılında 28 yaşında iken yüzünde çıkan bir yaranın menenjite çevirmesi nedeniyle hayatını kaybetti.