Türklerin de İçinde Bulunduğu Asya Toplumlarındaki Yaygın İnanç Biçimi: Şamanizm Nedir, Neye İnanır?
Dünyada bugün yaygın olarak kabul edilen üç temel tek ilahlı din anlayışı vardır lakin bunların yanı sıra farklı dinlerin de var olduğu kabul edilir. Natürel aslında bunların ne kadar din olup olmadığı farklı bir tartışma bahsidir fakat bilhassa şamanizm, uzun yıllar boyunca Türkler başta olmak üzere neredeyse tüm Asya halkları tarafından ritüelleri uygulanan bir inanç olmuştur.
Şamanizm ismini, o inancın din adamı olarak kabul edilen şamandan alır. Şaman, tabiat ile iç içe durumdadır ve ruhlarla irtibattadır. Şamanın yaptığı ritüeller, şamanizm inancının temelini oluşturur. Ritüellerin yanı sıra bu inanç tıpkı vakitte inanan bireylere belli ahlak kuralları da sunduğu için aslında toplumsal bir sistem de sağlar. Şamanizmin ortaya çıkışı ise biraz bulanık bir öykü.
Hiç bilmeyenler için kısaca tanımlayalım; Şamanizm nedir?
Şamanizm, içinde Türklerin de bulunduğu Sibirya başta olmak üzere bilhassa Kuzey Asya’da yaşayan pek çok toplum tarafından kabul edilen bir inanç sistemidir. Şamanizme din diyenler de vardır lakin uzmanlar için bu durum tartışmalıdır. Şaman ismi verilen din adamlarının ritüelleri üzerine şurası olan şamanizm, bilinen dünya ile bilinmeyen dünya ortasında bir çeşit köprü kurarak ahenk yakalamayı gayeler.
Şaman sözü pek çok farklı lisandan türemiş olabilir:
Şamanizm inanç sistemi, bu inancın din adamı olan şamandan türemiş bir kavramdır. Hint – Avrupa lisan ailesinden olan Toharca lisanınca Samane sözü Budist rahipler için söylenir. Sodgça lisanındaki Saman sözü de gibisi bir mana taşır. Budizmden etkilenen Tunguzca lisanında de emsal bir kullanım vardır.
Bildiğimiz şamanlardan farklı özellikleri olsa bile eski Türklerde kam ismi verilen ve şamanizm ritüelleri yapan din adamları vardı. 5. yüzyılda bu din adamlarına kam denildiğini gösteren metinler var. Kam sözünün kâhin olarak, gelecekten haber veren ve ruhlarla irtibata geçen manasında kullanıldığını söyleyenler de vardır.
Şamanizmin nasıl ortaya çıktığı tam olarak bilinmiyor:
Fransa’da bulunan Lascaux Mağarasındaki milattan evvel 15 bin yılına tarihlenen duvar fotoğraflarında şamanizm figürleri görüldü. Benzer figürlerle Amerika kıtasında, Sibirya’da, Orta Asya’da, Avrupa’da ve Güney Afrika’da da karşılaşıldı.
Çin ve Bizans kaynaklarına baktığımız vakit Asya halklarının 13. yüzyılda şamanizm ritüelleri yaptığını görüyoruz. İbn Fazlan’ın aktardığına nazaran 10. yüzyılda yaşayan Türk uzunluklarında şamanizm inancı vardı. Fransiskan rahibi Johannes de Plano Carpini’ye nazaran Moğollar ortasında şamanizm ritüelleri gerçekleştiriliyordu.
Dur bakalım, tam olarak şamanizm ne demek?
Şamanizm tesirlerinin görüldüğü bölgelerin klâsik kıssalarını incelediğimiz vakit karşımıza apayrı öyküler çıkıyor. Kuzey Asya’da anlatılan öykülere nazaran bir kişi etrafın ruhlarla dolu olduğunu söylüyor ve onlarla bağlantıya geçebildiğini argüman ediyor. Muhakkak ritüeller yapan bu kişi yani şaman, ruhlar dünyası ile bağlantı kurarak yaşadığımız dünyaya ziyan vermelerini engelliyor. Ruhlarla bağlantıya geçtiği için de onları rahatsız etmemek için makul şeyler yapılmasını ve muhakkak şeyler yapılmamasını söylüyor.
Farklı toplulukları incelediğimiz vakit şaman ismi verilen bu şahısların birinci vakitler tıpkı vakitte kabile reisleri olduğunu görüyoruz. Yani toplumu yöneten kişi birebir vakitte ruhlarla da irtibata geçiyor. Zaman içerisinde bu gelenek değişiyor ve reislerin dışında bu bahiste eğitim alan ya da doğuştan bu türlü bir mahareti olduğunu söyleyen şahıslar şaman oluyor.
Kuzey Kutup bölgesine yakın bölgelerde yaşayan toplumlar, şamanizm ritüelleri ile soğuktan korunduklarına inanıyorlar. Dağlık alanda yaşayan toplumlar aynı ritüeller ile yabanî tabiattan korunduklarına inanıyorlar. Yani aslında şamanizm demek, toplumların ellerinde olmayan şartları ruhların yaptığına inanmaları ve onlardan kendilerine düzgün davranmalarını istemeleridir.
Peki şamanizm neye inanır, Allah inancı var mı?
Tek ilahlı dinlerden alışık olduğumuz Allah, Rab, göklerdeki babamız üzere her şeye gücü yeten tek bir yaratıcı anlayışı şamanizmde tam olarak karşılık bulmaz. Çünkü asıl yaratıcı gücün yanı sıra sayısız ruh, düzgünlük ve kötülük üzerinde tesirlidir. Bu nedenle bildiğimiz manada bir Allah inancının şamanizde var olduğunu söyleyemeyiz.
Eski Türklerin yaygın inancı olan ve şamanizm ile sayısız benzerliği olan Tengricilik inancına baktığımız vakit karşımıza Gök İlah çıkar. Gök İlah da bir cins Allah üzeredir ve her şeye gücü yeten mutlak yaratıcıdır. Ama kendisine insansı özellikler yüklenmiştir ve farklı inanışlarda farklı ilahlarla irtibatta olduğu söylenir. Yani Zeus gibisi bir yapısı vardır diyebiliriz.
Genel manada baktığımızda ise şamanizmin aslında tabiatın kendisine inandığını söyleyebiliriz. Ağacın, rüzgarın, yağmurun, güneşin, ayın gücüne inanılır. Bunların yanı sıra etrafta uygun ruhlar ve makus ruhlar vardır. Şaman, tüm bunlarla irtibata geçmek için davul çalar, ateş yakar, farklı sesler çıkarır. Birden fazla vakit bu ritüeller sırasında uyarıcı ve uyuşturucu unsurlar kullanılır.
Şamanizm bir din değil, tüm dünyada tesiri süren bir inanç sistemidir:
Şamanizm hakkındaki ayrıntıların sonu gelmez zira tarihî olarak incelediğimiz vakit dünyanın her yerinde farklı vakit dilimlerinde de olsa şamanizm ritüelleri yapıldığını görüyoruz. Çünkü tabiat ile iç içe yaşayan toplumlar ister istemez doğal yapılarla bir halde bağlantıya geçmek için bu tıp ritüeller oluştururlar.
İlginçtir; bugün Müslüman, Hristiyan ya da Yahudi olduğunu söyleyen topluluklarda bile şamanizm ritüelleri ile karşılaşmak mümkün. Bunun nedeni, kadim ritüellerin artık bir çeşit geleneğe dönüşmüş olmasıdır. Yani aslında bir nevi gelenekler ile din kuralları bir ortaya getirilmiştir.
Yolcunun gerisinden su döküyoruz, tahtaya vuruyoruz, kırmızı kurdelenin uğur getireceğine inanıyoruz, nazar boncuğu takıyoruz, kurşun döktürüyoruz, meyyitin kırkı çıkınca dualar okuyoruz, batıl inançlarımıza dört elle sarılıyoruz. Dinimiz ne olursa olsun aslında bir halde hepimiz tabiat ile bağlantıda kalmaya çalışıyoruz.
Eski Türklerin ve Asya toplumlarının kabul ettiği bir inanç olan şamanizm nedir, neye inanır gibi merak edilen soruları yanıtladık. Bu yazımızda sadece temel bir bilgilendirme yapmayı hedefledik zira şamanizm hakikaten de periyoduna ve hatta toplumuna nazaran özel olarak incelenmesi gereken ayrıntılı bir husus.