Üstüne Baş Yorunca “Nasıl Yani?” Dedirten Panteizm Aslında Nedir? Einstein da Bu Felsefi Görüşe Yakındı!
Dünyayı, kendimizi ve tanrıyı anlamanın en kestirme yolu aslında tek ilahlı dinlerden geçer. Lakin kimi filozoflar bu dinlerin dışında farklı ilah fikirleri oluştururlar. İşte bunlardan bir tanesi de panteizm kanısıdır. Panteizm, ateist bir ideoloji değildir. Aksine rabbin var olduğunu sonuna kadar savunur ve hatta işi bir adım ileri götürerek her şeyin aslında yaradanın ta kendisi olduğunu söyler.
Panteizmin savunduğu ilah niyeti, her şeydir. Her şey allahtır niyeti ile yola çıkan bu felsefi görüşe emsal bir de panenteizm niyeti vardır. Bu tıp fikirler kendi ortalarında çelişmezler ancak kimi çok kıymetli noktalarda ayrılırlar. Ayrıldıkları noktalarda bile allahın varlığı hakkında bir sorgulama yapmak yerine, onun tam olarak hangi noktada olduğu üzerine baş yorarlar.
Kısaca kavramı tanımlayarak başlayalım: Panteizm nedir?
Yunanca tam manasına gelen pan ve ilah manasına gelen theos sözlerinin birleştirilmesi ile oluşan panteizm kavramı, en geniş tarifiyle her şeyi kapsayan bir ilah fikrini söz eder. Dilimizde tüm tanrıcılık olarak da anılan panteizme nazaran cihan de, tabiat da, ilah da aslında tıpkı şeydir. Doğal biz de o denli.
Nasıl yani, tam olarak panteizm ne demek?
Diğer tüm dinî inançları düşünelim. Bu inançlarda beşerden, tabiattan ve kainattan farklı hepsine hükmeden güçlü bir ilah figürü vardır. Panteizm kanısında ise her şey ilahtır, ilah her şeydir. Panteistler, farklı inanç sistemlerinde olduğu üzere insansı özelliklere sahip bir ilah fikrine de karşı çıkarlar.
Peki panteizm ne vakit ortaya çıktı?
Adı konulmuş felsefi bir görüş olmasa bile panteist niyetler ile karşılaştığımız birinci metin, milattan sonra 2. yüzyıla tarihlenen Asclepius isimli yapıttır. Bu yapıtta geçen “Her şey bir bütünün kesimidir yahut tek biri hepsidir.” cümlesi, panteizm niyetinin temelini oluşturur.
Panteizm denilince aklınıza Spinoza gelsin:
3. yüzyılda yaşamış Yunan Filozof Plotinos ve 16. yüzyılda yaşamış Giordano Bruno üzere isimler de panteizm kanısı üzerine kıymetli eklemeler yapmışlardır. Lakin tam olarak bir panteizm fikrini doğuran kişi, 1632 – 1677 yılları ortasında yaşamış Hollandalı Filozof Baruch Spinoza olmuştur.
Spinoza tarafından ortaya atılan monizm yani bircilik görüşü, panteizmin temelini sağlamlaştırmıştır. Panteizm sözü bir kavram olarak terminolojiye daha sonra kazandırılmıştır lakin Spinoza tarafından yapılan teolojik çalışmalar, bu fikrin en kıymetli metinleri olarak kabul edilir.
Panteizm savunucularının sayısı hiç de az değil:
- William Wordsworth
- Samuel Taylor Coleridge
- Johann Gottlieb Fichte
- Friedrich Wilhelm Joseph Schelling
- Georg Wilhelm Friedrich Hegel
- Walt Whitman
- Ralph Waldo Emerson
- Henry David Thoreau
Tüm bu isimler, bilhassa 19. yüzyılda karşımıza çıkan en güçlü panteizm savunucularının başında geliyorlar. Alman Fizikçi Albert Einstein da bir ateist olmadığını lakin ilah kavramının çok daha genel olduğunu söyleyerek panteist eğilimler göstermiştir.
Panteizm, ateizm değildir:
İşin içine teizm sözü girince ister istemez bunun ateizm ile bağlantılı bir kavram olduğunu düşünebilirsiniz lakin alakası yok. Panteizm, ateizm üzere ilah kavramını büsbütün reddeden bir niyet değildir. Hatta panteizm her şeyin ilah olduğunu söyleyerek işi bir adım ileri taşır. Doğal bildiğimiz manadaki tek ilahlı dinlerin ilah kavramından farklı olduğu için inançlı şahıslara uygun gelmeyebilir.
Bu niyet aslında hepimize bir yerlerden tanıdık gelecektir:
Panteizm fikri batılı bir görüş olarak görünebilir lakin aslında bize hayli yakındır. Zira İslamiyet üzerine baş yoran kimi filozoflar, Allah inancı üzerinden Ene’l Hakk kanısını geliştirmişlerdir. Ene’l Hakk demek, ‘Ben Hakk’ım’ demektir. Yani ben tanrıyım diyen İslam filozofları da vardır.
Ene’l Hakk niyeti ile pek çok farklı metinde karşılaşmak mümkün lakin en büyük savunucusu Hallâc-ı Mansûr olmuştur. Hatta Hallâc-ı Mansûr bu nedenle idam edilmiştir. Çünkü İslamiyet inancına nazaran panteizm niyeti yanlışsız değildir. İlah yani Allah, her şeyden üstün bir yaratıcıdır ve beşerle yani yarattığı bir şeyle birebir olması mümkün değildir.
Panteizm ve panenteizm ortasında çok kıymetli bir fark var:
Yüzlerce yıl evvel ortaya atılmış bir görüş olduğu için yıllar içerisinde pek çok filozof bu fikir üzerine baş yormuş ve onu hem değiştirmiş hem de geliştirmiştir. Bu halde ortaya çıkan niyetlerden biri de panenteizmdir.
Panteizm her şeyin ilah olduğunu söylerken panenteizm, her şeyin rabden doğduğunu söyler. Yani her şey ilah değildir ancak onun bir kesimidir. Ruhun da ilah tarafından oluşturulduğunu söyleyen panenteizm, ruhun tek hedefinin tekrar yaradana dönmek olduğunu söyler.
Özetleyelim: Panteizm neyi savunur?
Her şeyin ilah, ilahın her şey olduğunu söyleyen panteizm farklı bir ilah kavramı olmadığını savunur. Panteistlere nazaran cihan, tabiat, insan üzere etrafımızda gördüğümüz her şey aslında rabbin bir modülü değil, onun ta kendisidir. Bu nedenle bildiğimiz manadaki dinî inançlardan farklıdır.
Her şeyin ilah olduğunu savunan felsefi görüş panteizm nedir, neyi savunur gibi merak edilen soruları yanıtladık. Husus hakkındaki niyetlerini hürmet çerçevesi içerisinde yorumlarda paylaşabilirsiniz.