Vipeholm Deneyi: Diş Çürüklerinin Sebebini Keşfetmek Keşke Bu Kadar Zalimce Olmasaydı!
1940’lı yıllardan başlayıp 50’lere kadar süren ve “Vipeholm” ismi verilen bir deney, diş sıhhati ismine epey değerli bir gelişme olacaktı ancak beraberinde tarihin en tartışmalı deneylerinden biri olarak da anılacaktı.
Peki Vipeholm deneyini, eleştirilerin maksadı haline getiren neydi ve ağız ve diş sıhhatine ne üzere katkıları oldu?
Kulağa hayli tuhaf gelse de 20. yüzyılın başlarında diş doktorları, diş çürüklerinin nedenleri konusunda kâfi bilgiye sahip değildi.
Aynı vakitte bu devirde diş fırçalama alışkanlığı da şimdilerde olduğu üzere pek yaygın değildi zira beşerler, bunun diş sıhhati için ne kadar kıymetli olduğunu şimdi fark edememişti. Bununla birlikte diş çürükleri, en yaygın sorunlardan biriydi.
İsveç hükûmeti bu duruma son vermek için bir adım atmaya karar verdi ve çeşitli diş tabipleri, diş çürüklerine kalıcı bir tahlil bulmakla görevlendirildi. Ama diş çürüklerinin nasıl önüne geçilebileceğini bulmadan evvel buna nelerin sebep olduğunu keşfetmek gerekliydi.
Bu sebepleri bulabilmek için en uygun yerin, İsveç’in Lund kentindeki Vipeholm Hastanesi olduğuna karar verildi.
İlk etapta ülkenin her yerinden akıl hastaları, bu hastaneye getirildi. Akıl hastalarına sadece dişlerinin tedavi edileceğini söylemekle yetinen tabipler, onları bir deneye dahil edeceklerini belirtmedi. Denekler, yaşadıkları ortama yavaş yavaş adapte olmaya başlayınca deney başladı.
Çalışmanın temel emeli, bazı kümelerdeki şahıslara öğün ortalarında şekerleme ve karamel verilirken, öbür kümelere da yemek vakitlerinde ekstra karbonhidrat verildiğinde karbonhidrat alımı ile diş çürüğü ortasındaki bağın nasıl olacağını tespit etmekti.
Hükûmet, çikolata ve şekerleme üreticileri tarafından finanse edildi ve ayrıyeten çalışma, İsveç Tıp Konseyi denetiminde gerçekleştirildi.
Denekler, tabipler tarafından şeker tüketimlerinin ölçüsündeki ve zamanlamasındaki değişikliklerin, diş sıhhatlerini nasıl etkilediğini karşılaştırmak maksadıyla iki kümeye ayrıldı.
İlk küme, yemek vaktinde verilen ekmeğin içindeki şekeri yerken, diğer küme ise bu şekeri bir buçuk bardakla tatlandırılmış bir içecekle tüketti. Son küme ise çocukların dişlerine yapışması için bilhassa üretilmiş şekerleme, çikolata ve karamel formundaki şekerleri öğün ortalarında yedi.
Deneyin sonunda 2.125 diş çürüğü hadisesi tespit edildi ve bu beslenme formlarını sürdürmeye devam eden birçok deneğin, diş çürükleri artarak devam etti.
Bu çalışmayla şekerin aslında diş çürüklerine sebep olduğu anlaşılmış oldu ve bu deney, aşırı şeker tüketiminin diş sıhhati üzerindeki olumsuz tesirlerini ortaya çıkaran kıymetli ispatlar sundu. Fakat şeker ve çikolata üreticileri elbette bu çalışmanın sonucundan pek hoşlanmadı ve deneyin raporları bir müddet yayımlanamadı.
Ardından 1953 yılında bu çalışma, kamuoyuna açıklandı ve Vipeholm ismi verilen bu deney, tartışmaların merkezi haline geldi. Deneyler için seçilen deneklerin zihinsel engelli oluşu ve bir deney uğruna yüzlerce kişinin diş sıhhatinin hiçe sayılması, tüm tenkitleri topladı.
Fakat bu deneyle birlikte “Lördags godis” (Cumartesi şekeri) isimli bir kavram ortaya çıktı ve kısa müddette yaygınlaştı. Cumartesi şekerinin manası ise çocukların bu şekeri yalnızca cumartesi günleri yemesine müsaade verilmesiydi ve şeker alımını minimuma indirmek hedeflenmişti.