'Yarın Bu Fiyata Bulamazsın' Demenize Sebep Olan 'Enflasyon' Aslında Nedir, Neden Yükselir?

Özellikle pandemi döneminden sonra hem dünyada hem de ülkemizde enflasyon hızla yükseldi ve halkın alım gücü düştü. Temel anlamıyla kullanımda olan paranın değer kaybetmesi demek olan enflasyon, ülkenin genel olarak ekonomik yapısını etkileyen bir durumdur. Gelin enflasyon nedir, neden yükselir gibi merak edilen sorulara yakından bakalım.

Ekonomi son derece hassas dengelere sahip bir alandır. Her şey yolunda görünürken bile bir anda tepetaklak olabilir. Örneğin tüm dünyada pandeminin olumsuz etkileri neredeyse bitme noktasına gelmişken garip bir şekilde ülkemiz başta olmak üzere tüm dünyada enflasyonun farklı oranlarda arttığını görüyoruz. Enflasyon en temel anlamıyla paranın değerinin ve halkın alım gücünün düşmesi demektir.

Ülkeleri yöneten siyasi iktidarın yaptıkları elbette ekonomiyi ve enflasyonu etkiler ama tüm dünyada bu durumu kontrol etmesi gereken kurumlar merkez bankalarıdır. Vatandaş elinden geleni yapsa bile çok daha büyük bir ekonomik yapıdan bahsedildiği için enflasyon dengesine devlet kurumları müdahale etmelidir. Gelin enflasyon nedir, neden yükselir gibi merak edilen sorulara yakından bakalım.

Temelden başlayalım, enflasyon nedir?

En temel tanımıyla enflasyon, o ülkede kullanımda olan para biriminin satın alım gücünün düşmesidir. Zaman içinde gerçekleşen bu düşüş, belirli mal ve hizmetlerden oluşan bir sepetin fiyatlarının incelenmesi ile ortaya çıkar. Yüzde olarak ifade edilir. Enflasyon yüzdesinin artması demek, para biriminin önceki döneme göre çok daha düşük bir satın alma gücüne sahip olması demektir.

Enflasyon, yalnızca birkaç üründe yaşanan fiyat artışından çok daha fazlasıdır. İnsanların günlük hayatına devam etmesi için gıda, yakıt ve benzeri bazı temel ihtiyaçları vardır. Bu temel ihtiyaçlarla beraber hizmet sektörünü etkileyen farklı ürünler de vardır. Tüm bunların fiyatları üzerinden yapılan bir değerlendirme sonucuna göre eğer fiyatlar bir önceki döneme göre çok daha yüksekse ve halkın bunları alım gücü düşmüşse buyrun size enflasyon.

Enflasyon sepetine eklenerek fiyatları incelenen ürün ve hizmetler arasında tahıl, metal, yakıt, elektrik, ulaşım, sağlık, eğlence gibi pek çok farklı insan ihtiyacı var. Söz konusu para birimi değer kaybettikçe halkın bu ürün ve hizmetlere ulaşması azalır. Sonuç olarak o ülkenin ve hatta ekonomik ilişkileri olan diğer ülkelerin ekonomik büyümesi olumsuz etkilenir. Yani enflasyon yalnızca halkın alım gücünün düşmesi değil, o ülkenin ekonomik büyümesinin yavaşlaması ve hatta durmasıdır.

Enflasyon türleri nelerdir?

• Talep çekme enflasyonu
• Maliyet itme enflasyonu
• Dahili enflasyon

Talep çekme enflasyonu:

Talep çekme etkisi olarak da bilinen talep çekme enflasyonu, piyasadaki para ve kredi arzındaki artışın ekonomiyi gereğinden çok büyütmesi sonucu ortaya çıkar. Her üreticinin belirli bir üretim kapasitesi ve halkın belirli bir talebi vardır. Ortada para bolluğu olup da üretim ekonomik kapasitesinden daha hızlı büyürse fiyat artışları yaşanır.

Yani piyasada az para olması gibi çok para olması da enflasyona neden olur. Çok parası olan kişi olumlu tüketici duyarlılığı ile daha yüksek harcamalar yapar. Talep artınca fiyatlar da artar. Arz – talep dengesi oluşmadığı için arada bir boşluk meydana gelir. Ekonomi bu tür boşlukları kabul etmediği için de fiyat yükselmeleri yaşanır.

Maliyet itme enflasyonu:

Kısaca maliyet enflasyonu olarak da bilinen maliyet itme enflasyonu, üretim sürecinin temel maddeleri ile üretim sonundaki kazanç arasındaki dengesizlik. Para ve kredi arzındaki artış ile birlikte tüm bunlar tek bir emtiaya yani bir mala kanalize edildiğinde ekonomi etkilenir. Söz konusu emtia üzerindeki arz – talep dengesizliği nedeniyle ekonomik boşluklar oluşur.

Para bol, herkes aynı üretim malını almak istiyor ama yeterince mal yok. Böylece fiyat yani maliyet artıyor. Malı pahalı alan üretici, ürününü de pahalı satmak zorunda kalıyor ama tüketici bunu alamıyor. Maliyet enflasyonuna en temel örnek petrol fiyatlarıdır. Direkt petrol almasanız bile petrol fiyatları arttığı için petrol ile uzaktan yakından ilişkili alacağınız tüm ürünlerin fiyatı artar.

Dahili enflasyon:

Yerleşik enflasyon olarak da anılan dahili enflasyon için bir tür kısır döngü demek mümkün. Yüksek enflasyonun devam ettiği süreçte insanlar, bu ekonomik durumun her zaman bu şekilde devam edeceğini düşünürler ve bu nedenle üretici ürünlerine zam yapar, çalışanlar ise daha yüksek ücret isterler.

O an için enflasyona karşı bir önlem, yaşam standardını devam ettirmek için gerekli bir artış gibi görünse de bu durum enflasyonun sürmesine ve hatta artmasına neden olur. Herkesin fazla parası olursa ürün ve hizmetlerin de fiyatı artar. Ücret – fiyat sarmalı olarak bilinen bu durum devamlı birbirini tetikler. Tersinin de geçerli olduğu bu durum, tam anlamıyla bir kısır döngü oluşturur.

Enflasyon neden yükselir? Sebepler:

• Devletin fazla para basması ve dağıtması
• İhale para biriminin yasal olarak değerinin düşürülmesi
• Devlet tahvilleri satın alarak bankaların rezervinden ödünç para verilmesi

Enflasyonun en yaygın olarak görülen üç temel nedeni bunlardır. Biraz karmaşık olduğu için özetleyelim, enflasyonun temel nedeni, para arzındaki artıştır. Yani piyasada ne kadar çok aynı para biriminden olursa o paranın satın alma gücü düşer ve bu da enflasyona neden olur. Para arzını arttıran, o devletin para otoriteleridir. 

Enflasyon nasıl hesaplanır?

Enflasyon, o dönem seçilmiş mal ve hizmetlerin bir sepete toplanarak fiyat endeks değişkenlerinin hesaplanması sonucu yüzde olarak bulunur. İki aylık, yıllık ya da farklı periyotlarda enflasyon hesaplaması yapılabilir. Enflasyon hesaplanırken tüketici fiyat endeksi, toptan eşya fiyatları endeksi, üretici fiyat endeksi gibi endeks türleri de esas alınabilir. Enflasyon hesaplamak için genel bir formül vermek gerekirse;

• Yüzdelik Enflasyon Oranı = ( Nihai Tüketici Fiyat Endeks Değeri / Başlangıç Tüketici Fiyat Endeks Değeri ) x 100

Enflasyon hesaplamak için uygulanan temel metodolojik formül bu şekildedir. İnternette pek çok enflasyon hesaplama aracı da bulabilirsiniz. Elbette yapılan bu işlem, o an için doğru kabul edilen değerler üzerinden yapılır. Tüketici fiyat endeks değerinin açıklandığı gibi çıkması durumunda bu formül doğru sonuç verecektir. 

Enflasyonun avantajları ve dezavantajları:

Enflasyon genel olarak kötü bir ekonomik durum olarak kabul edilir ancak bazı istisnaları vardır. Örneğin kendi para biriminde fiyatlandırılan bir mülkünüz ya da stok malınız varsa enflasyon sayesinde çok daha yüksek kar oranı ile satış yapabilirsiniz. Şirket hisseleri üzerinden yüksek kar sağlamak amacıyla spekülasyon yapan kişiler için de enflasyon avantajlıdır.

Elbette elimizi vicdanımıza koyduğumuz zaman enflasyonun yalnızca dezavantajdan ibaret olduğunu söylemeliyiz. Paranın alım gücünün düşmesini kim ister? Bir ay önce 10 birime alınan X ürününün, bu ay 50 birim olması ne tüketiciyi ne de üreticiyi memnun eder. Çünkü tüketicinin maaşı, üreticinin geliri artıyor gibi görünse bile harcamalar da aynı hatta daha yüksek oranda arttığı için her zaman bir kayıp durumu yaşanmaktadır.

Ülkemizi ve dünyayı derinden etkileyen ekonomik bir durum olan enflasyon nedir, neden yükselir, türleri nelerdir gibi merak edilen soruları yanıtladık ve konu hakkında bilmeniz gereken detaylardan bahsettik. Son bir cümle daha; umutsuz olmayın, biz neler atlattık.