Yüzlerce Yıldır Verilen Kapitülasyonlar Nasıl Oldu da Osmanlı’nın Sonunu Getirdi?

Bugün dünya tarihinin en savaşsız devirlerinden birini yaşıyor olsak bile şöyle bir geçmişe baktığımız vakit insanlık kurulduğu günden beri devletlerin daima bir savaş ve gayret halinde olduğunu görüyoruz. Diploması kavramı gelişmeye başladıktan sonra zaman vakit devletler savaşmak yerine muahedeyi seçmişlerdir. İşte bu muahedeler sırasında verilen birtakım imtiyazlar da kapitülasyon olarak isimlendirilir.

Yüzlerce yıldır birtakım devletler, kimi devletlere kapitülasyon veriyor. Elbette yapılan mutabakatlar sonucu verilen bu imtiyazlarda kesinlikle bir devlet daha karlı çıkıyor. Kendi tarihimizde de ismini sık sık duyduğumuz kapitülasyon kavramının Osmanlı üzerindeki tesirleri son derece kıymetli. En uygunu gelin kapitülasyon nedir yakından bakalım ve hem dünyadaki örneklerini hem de Osmanlı üzerindeki tesirlerini görelim.

Önce genel bir tarif yaparak başlayalım: Kapitülasyon nedir?

Latince kontrat yapmak manasına gelen capitulare sözü, batı lisanlarına de misal bir halde geçerken lisanımızdaki karşılığı kapitülasyon olmuştur. İtalyanların capitulazione olarak söz ettiği kapitülasyon en genel tarifiyle; yapılan mutabakatlar sonucu bir devletin diğer bir devlete sağladığı imtiyazlardır. Kapitülasyonlar tek taraflı imtiyazlar olabileceği üzere karşılıklı imtiyazlar da olabilir.

Nasıl yani, tam olarak kapitülasyon ne demek?

Kapitülasyon; ekonomik, toplumsal, idari ya da isimli alanda verilebilir. Örneğin bir devlette yaşayan ve o devletin genelinden farklı bir dine mensup bireylerin ibadet özgürlüğü ferdî imtiyaz olarak kıymetlendirilebilir. Tekrar misal bir halde o şahısların kendi dinine nazaran yargılanması isimli bir imtiyaz olarak kabul edilir.

Ekonomik manadaki imtiyazlar ise karşımıza en çok çıkan kapitülasyon tiplerindendir. İmtiyaz veren devlet, diğer devletin vatandaşlarının kendi ülkesinde ticaret yapması için özel kurallar uygulayabilir. Vergi indirimi ya da kontrol hürlüğü üzere imtiyazlar, ekonomik kapitülasyonların temelini oluşturur. 

Dünyada birinci kapitülasyon örnekleri ile Orta Çağ periyodunda karşılaşıyoruz:

12. yüzyılda İtalyan kent devletleri gelişme göstermiş ve dışarıdan sayısız göç almıştı. Tıpkı halde bu kent devletlerinde yaşayan şahıslar de öteki devletlerde ticari faaliyetler yürütüyorlardı. O periyot kıymetli bir güç olan İtalyan kent devletleri, kendi vatandaşları için başka Avrupalı devletlerle çeşitli kapitülasyon mutabakatları yapıyorlardı.

Bu kapitülasyon mutabakatlarının en bilinenlerinden bir tanesi, İtalyan kent devleti Piza ile Bizans İmparatorluğu ortasında 1111 yılında yapılandır. Norman hücumlarından bıkan devrin Bizans imparatoru Alexis, Piza devletinden yardım istemiş ve karşılığında bir mutabakat imzalayarak pek çok kapitülasyon vermiştir. 

Söz konusu mutabakat, o periyot Bizans başşehri olan Konstantinopolis merkezli olarak ekonomik imtiyazlar içeriyordu. Bunun yanı sıra Piza’ya yıllık vergi ödeniyor ve Piza başpiskoposuna ipekli armağanlar veriliyordu. Muahede koşulları son derece sert olduğu için Bizans ödeme yapmadığı vakit Piza askerlerinin saldırısına bile uğramıştı.

Osmanlı devrindeki kapitülasyonlar, düşündüğümüzden çok daha erken başladı:

Kapitülasyon, güçsüz devletin güçlü devlete verdiği imtiyazlar üzere görünse bile aslında ikili bağları güçlendirmek için uygulanan bir tıp diplomasi formülüdür. Bu nedenle Osmanlı, şimdi yeni kurulmuş bir devlet olduğu devirde bile kapitülasyon mutabakatları yapmıştı. Bizans ile, Selçuklular ile ve farklı Arap devletleri ile Osmanlı ortasında bu tıp mutabakatlar yapıldığı biliniyor.

Tarihsel olarak baktığımızda Osmanlı Devleti birinci kapitülasyonunu 1352 yılında Cenevizlilere vermiştir. Daha sonra bunu Venedikli ve Floransalı tüccarlara verilen imtiyazlar izlemiştir. 15. yüzyılda İtalyan kent devletleri ile yapılan muahedeler vardır. Hatta Fatih Sultan Mehmet İstanbul’u fethettikten sonra Galata’da yaşamayı sürdüren Cenevizlilere bile Bizans’ın onlara verdiği imtiyazları sürdürme müsaadesi vermiştir. 

Kanuni periyodu ile birlikte Osmanlı’da kapitülasyonlar süratle arttı:

Osmanlı bir imparatorluğa dönüşüp genişledikçe yeni devletlerle münasebetlere giriyor ve kapitülasyon mutabakatlarının sayısı artıyordu. Kanuni Sultan Süleyman, 1535 yılında Fransızlarla bir mutabakat yapmış ve onlara Osmanlı topraklarında ticaret imkanı vermiştir. Bu muahede bilhassa deniz ticaretinde Fransızlara büyük kolaylık sağlamıştır. 

Fransa, tahminen de en çok kapitülasyon verdiğimiz devlet olarak 1740 yılında İstanbul’da postane bile açmıştır. 16. yüzyılda İngiltere, Hollanda, Avusturya, Prusya üzere devletlere de birtakım imtiyazlar verilmiştir. 18. yüzyılda ise biraz da zorunda kaldığımız için Ruslara kapitülasyonlar verilmiştir.

18. yüzyıldan sonra başımıza bela olan kapitülasyonların kaldırılması lakin Lozan Antlaşması ile mümkün oldu:

Güçlü bir devlet olarak öbür bir devlete kapitülasyon verdiğiniz vakit bunu denetim etmek mümkündür lakin devletin gücü azaldığı vakit bu imtiyazların suistimal edilmesi kaçınılmazdır. Tam olarak Osmanlı’nın başına gelen de bu oldu. 18. yüzyıldan sonra Osmanlı’nın gücü azaldığı için batılı devletlere verilen kapitülasyonlar aleyhimize dönmeye başladı.

Osmanlı Devleti, kapitülasyonların kaldırılması konusundaki ilk resmi adımı 1856 yılında yapılan Paris Antlaşması görüşmelerinde attı. Fakat bu yalnızca bir ricadan öteye gidemedi. Periyodun İttihat ve Terakki hükümeti 9 Eylül 1914 tarihinde yabancı elçiliklere sert bir bildiri göndererek kapitülasyonların kaldırıldığını duyurdu.

Birinci Dünya Savaşı’nı kaybedip topraklarımız işgal edilmeye başlayınca alışılmış söylediklerimiz artık anlamsız hale geldi. Neyse ki o sırada Ankara hükümeti kurulmuştu ve reaksiyonlar sertleşmişti. Nihayet topraklarımız işgalden kurtulunca yapılan Lozan Barış Antlaşması ile birlikte yüzlerce yıllık kapitülasyonların kaldırılması mümkün oldu. İsmet Paşa’nın bu bahiste batılı devletlere karşı epeyce tehditkar bir tutum izlediği söylenir. 

Peki, kapitülasyonların Osmanlı üzerindeki tesirleri neler oldu?

Elbette yüzlerce yıl boyunca devletin gücüne güvenilerek batılı devletlere verilen kapitülasyonların Osmanlı üzerindeki en büyük tesiri iktisat alanında olmuştur. Verilen imtiyazlar o kadar büyüktü ki ülkede yabancı mal, yerli maldan çok daha uygun fiyata satılır hale gelmişti. Zira yerli üretici pek çok farklı vergi verirken yabancı tüccarlar elini kolunu sallaya sallaya ticaret yapıyorlardı. 

Kapitülasyonların Osmanlı üzerindeki öteki bir kıymetli tesiri ise toplumsal ve siyasi alanda karşımıza çıkıyor. Yabancılar ülke topraklarında diledikleri üzere okul açabiliyor, dernek kurabiliyor ve şirket açabiliyorlardı. Bunların hiçbirinin düzgün niyetli olmadığı, işgal ile birlikte sergiledikleri tavırlardan anlaşılıyor. Yani kapitülasyonlar yüzünden aslında Osmanlı zati fiilen olmasa bile işgal edilmeye başlamıştı.

Tarih boyunca karşımıza pek çok farklı alanda çıkan imtiyazlar olan kapitülasyon nedir, Osmanlı üzerindeki tesirleri nelerdir gibi merak edilen soruları yanıtlayarak örnekler üzerinden bu kavramı açıkladık. Elbette iki devlet ortasında iktisat mutabakatları yapılacak lakin denetim edilmeyen her muahede, kayıpla sonuçlanır.