Bilinmeyen İçin Neden “X” Yerine Diğer Bir Harf Kullanılmadığını Öğrenince Ufak Çaplı Bir Aydınlanma Yaşayacaksınız
Özellikle birinci olarak ilkokul sıralarında matematikte karşılaştığımız x, daha evvel bizim için bilinmeyen bir şeyin temsilcisi değildi. Daha sonra X ışını, Malcolm X üzere birçok tabirde karşımıza çıkmaya başladı.
Sizi çok meraklandırmadan x’in bilinmeyen olma seyahatine çıkalım. Lakin yazıyı okuduktan sonra x harfine bir harften fazla sonsuza uzanan iki çizgi olarak bakmanız çok olası!
X harfinin sembolizmdeki karşılığı “arayış ve buluş”tur.
X harfinde olduğu gibi iki çizginin tek bir noktada buluşması yahut x harfinin doğu, batı, kuzey ve güney olmak üzere her istikametten tek bir noktayı işaret eden oklardan oluşması, bizim hayatımızdaki ‘arayış ve buluş’u temsil ediyor.
X olarak tanımlanan bilinmeyeni anlamak için günümüzden neredeyse 2000 yıl geriye gitmemiz gerekiyor. Bilimsel açıdan birçok çalışmaya mesken sahipliği yapan o periyotlarda İslam dünyası, çağdaş bilimin gelişimine katkıda bulunan alimler yetiştirmişti. Bu şahısların yapıtları Arapça olduğu için, bugün birçok bilimsel tabirin kökeni de Arapçadır.
“Birbirinden bağımsız kesimlerin uzlaştırılması” manasına gelen “el-cebir” tabiri, batı lisanına de “cebir” olarak geçmiştir.
9. yüzyılda yaşayan ve çağdaş matematiğin kurucularından olan Hârezmi, 832’de Bağdat’ta Bilgi Meclisi’nde çalışırken Klasik Yunan, Hint ve Mısır kaynakları üzerinde yaptığı çalışmalarla matematiğin temellerini oluşturdu. O kadar büyük bir tesir yarattı ki yüzyıllar boyunca matematik sembolik olarak Avrupa’da “al-Khwarizmi” matematiği olarak bilindi. İsminin birinci harfi Avrupa lisanlarında sıkıntı söylem edildiğinden “al-Gwarizmi”ye dönüşmüş. Bugün de bu terim “algoritma” olarak kullanılıyor.
11. ve 12. yüzyıllarda İspanya ve Avrupa’ya gelen İslam alimlerinin eserlerine duyulan ilgi, bu yapıtların çabucak İspanyolcaya çevrilmesine sebep olmuştur.
Arapçanın İspanyolcada karşılığı olmayan birtakım harfler, çeviriyi zorlaştırmıştı. Onlardan biri de şīn harfi.
İspanyolca “ş” sesini çıkaran bir harf yoktur. Ş harfi birebir vakitte “bir şey” manasına gelen “şeylan” sözünün de birinci harfidir. Buna bir tahlil getirilerek “şi” için Yunancadaki “çi” okunup Latincedeki x’e emsal bir işaretle gösterilen χ harfini kullandılar. Alışılmış bir diğer öngörü de vardı. Buna nazaran ise Yunanca metinlerde sık rastlanan sözcük olan “kai” (και) olarak okunup “ve” manasına gelen ϗ bağlacını kullandılar. Herhangi kesin bir delil olmamakla birlikte İspanyolların bilinmeyen için kullandığı çi sembolünün ve “kai” bağlacının, yerini vakitle Latincedeki “x” harfine bıraktığı söyleniyor.
Ama kimine nazaran mevzu okunuşuyla alakalı değil, sözcüğün manasıyla alakalı.
Merriam-Webster Sözlüğü bu bahisle alakalı bir teori sunmuştu. Teoriye nazaran Avrupalı bilginler Arapça “şey” sesini Yunancaya “xei” şeklinde geçirmiş ve vakitle yalnız X olarak kısaltmaya başlamışlar. Ayrıyeten Yunancada “bilinmeyen” manasına gelen “xenos” sözcüğü vardır.
Yani kısaca İngilizce sözlerin yalnızca %0,15’inde x harfi olmasına karşın İspanyolların “ş” harfini söylem edememelerinden dolayı X’i bilinmeyen ile özdeşleştirmişiz.