Bir Şeyin İşe Yarayıp Yaramadığına Bakıp Ona Nazaran Kıymetlendiren Hazcı İdeoloji: Pragmatizm Aslında Neyi Savunur?

Felsefi niyetler genel olarak soyut kavramlar üzerinden ilerlediği için pek çok kişi ideolojiye uzak kalmayı tercih eder. Fakat bilhassa 20. yüzyılda ideolojinin tam da hayatın içine katılması ve hatta kapitalizmi beslemesi için bir akım geliştirildi, pragmatizm. Pragmatizm bir aksiyonun en gerçekçi ve pratik halde yapılmasının en doğrusu olduğunu savunmaktadır.

Elbette pragmatizm kolay bir cümleyle anlatılacak kadar yüzeysel bir niyet sistemi değil, Evet, bu bir sistem. Kurulan bu sistemde büsbütün hazcı ahlak anlayışı üzerine heyeti bir felsefi yaklaşım var. Hareket, bağ ve prensipler üzerine heyeti olan bu felsefi akım yeni üzere görünse de aslında geçmişi oldukça eskiye dayanıyor. Gelin pragmatizm nedir, neyi savunur, temsilcileri kimlerdir tüm ayrıntılarıyla görelim.

Temel bir tarif yaparak başlayalım; Pragmatizm nedir?

Pragmatizm aslında dünyayı anlamayı hedefleyen bir ideoloji okuludur. Her türlü felsefi kavramın bir çeşit bilimsel deneyle test edilmesi ve sadece faydalıysa kullanılması gerektiğini savunur. Yani pragmatizm, bir şeyin işe yarayıp yaramadığına bakar ve ona nazaran kıymetlendirir. Bu nedenle de hazcı bir ahlak anlayışına sahiptir.

Daha net bir tarif yapmak gerekirse pragmatizme nazaran aksiyon, doktrinden evvel gelir. Deneyimler ve fikirler sabit ölçüler üzerinden kıymetlendirilir. Bu açıdan bilhassa 20. yüzyılda Amerika Birleşik Devletleri’nde bir tıp iş bitirme tekniği olarak da kullanılmıştır. Olağan bu kullanım pek de işin ideolojisine uygun değildir. 

Pragmatizmin ortaya çıkışını görmek için biraz geçmişe gitmek gerekiyor:

• Polybius

Pragmatizm, Yunanca hareket ve ilgi manasına gelen pragma sözcüğünden türetilmiştir. Milattan evvel 1. yüzyılda yaşadığı kestirim edilen Yunan filozof Polybius tarafından kaleme alınan metinler ilk defa pragmatik olarak isimlendirilmiştir. Tabi bu ismin bugünkü manasından fazla yazılanların yararlı olması nedeniyle konulduğu düşünülüyor. 

18. yüzyılda yaşamış Alman filozof Georg Wilhelm Friedrich Hegel tarafından kaleme alınan Tarih İdeolojisi isimli eser, Polybius’tan sonraki ikinci pragmatik yaklaşım olarak kabul edilir. Johannes von Müller ve William James üzere isimler, terim ve pratik üzere kavramları pragmatizm kökünden türetmişlerdir. 

Pragmatizmi felsefi bir doktrin olarak ortaya koyan kişi ise Amerikalı filozof Charles S. Peirce olmuştur. Peirce bu doktrini, Immanuel Kant’ın eğitim ideolojisinde kullandığı Almanca pagmatisch sözü üzerinden yorumlamıştır. Doğal ikisinin kullanım noktaları hayli farklıdır. 

Peki, pragmatizm neyi savunur?

• Georg Wilhelm Friedrich Hegel

20. yüzyılın birinci yıllarına geldiğimiz vakit ortaya atılan pragmatizm niyet sistemi, Amerika Birleşik Devletleri’ne neredeyse bir zehir üzere sızmıştı. Ülkenin hukuk, eğitim, siyaset, toplumsal, sanat ve din alanlarında herkes pragmatik uygulamalara başlamıştı. Olağan işler bu kadar karıştığı için pragmatikler farklı tezler savunmaya başladılar.

Duyarlı bir idealizm savunanlar, gerçeklik ve gerçekliğe ahenk sağlama konusunda bir pragmatizm geliştirdiler. Yani bu bireyler ideolojiyi tam manasıyla metafizik anlayıştan uzaklaştırmış, onu değişim ve aksiyon hiyerarşisinde değerlendirmişlerdir. Kimileri bu kanıları ampirist bakış açısıyla da zenginleştirmiştir. 

Pierce tarafından ortaya atılan “Herhangi bir şey hakkındaki fikrimiz, onun mantıklı tesirleri hakkındaki fikrimizdir.” kanısı üzerinden sözel farklılıklar ve teorik öngörülemezler olduğunu savunanlar oldu. Mananın kesin bir tatmin edici bileşene sahip olmaması üzerinden doğrulama süreci hakkında farklı yaklaşımlar ortaya atılmıştır.

Tabii pragmatikler inanç olayına da el attılar. Gerçeğin aslında inanç örtüsü altında gizli olduğunu söyleyenler oldu. Fakat bu niyet pek pragmatik bulunmadı çünkü gerçek dediğimiz şey, aslında işe yarayan şeydir. Bir şeylerin altında gizlenmiş, saklanmış, işe yaramayan gerçek anlamsızdır. 

Modern pragmatizmde pek çok farklı bakış açısı ile karşılaşmak mümkün:

• Charles Sanders Peirce

Pragmatizm aslında bir tıp başkaldırıdır. Zira 19. yüzyıl dünyasındaki niyet sistemleri aşırı entelektüel yaklaşımlara sahiplerdi ve dışarı kapalılardı. Bu sistemden sıyrılmak isteyen birtakım filozoflar zihnin öznel tecrübesini, sonuçları metafizik hale gelecek kadar genişlettiler. Böylelikle sabit ve soyut kavramlar törpülendi.

Aslında evrim teorisi pragmatizm üzerinde büyük rol sahibidir. Zira bu teori pragmatistlere nazaran bilmemiz gereken her şeyi net bir halde ortaya koyuyordu. Bu temel ilekurulan pragmatizm üzerinde John Stuart Mill , Alexander Bain ve John Venn üzere değerli filozoflarının büyük tesiri vardır. 

Immanuel Kant ve daha sonra Pierce tarafından pragmatizmin öncüsü olarak isimlendirilen George Berkeley tarafından yapılan çalışmalar, pragmatizme bir çerçeve oluşturmuştur. Hatta çağdaş periyottaki kimi filozoflar öncül çalışmalardan kimilerini düzenleyici fikirlerin ötesine götürerek birer doktrin olarak kabul etmişlerdir. 

Klasik pragmatizmi başka bir başlık altında kıymetlendirmek gerekiyor:

• John Dewey 

Şu ana kadar pragmatizmi üzerine yapılan yorumlar, etkilendikleri, etkiledikleri ve yansıttıkları üzerinden değerlendirdik. Fakat net olarak anlamak için klasik pragmatizm hakkında da biraz bilgi vermek yeterli olacak. Hatta Charles Sanders Peirce, William James ve John Dewey hakkında farklı bilgiler vermek en doğrusu olacak. 

Charles Sanders Peirce için pragmatizm, genel bir teorinin küçük bir modülüdür. Bilimsel bir niyet sistemi geliştirilmesi gerektiğini söyleyen Peirce için doğru inançlara lakin bu yolla ulaşılabilir. Pragmatizm sırf bu yollardan biridir. 

Peirce’dan farklı olarak William James, fikirlerin ve inançların istek ve hedeflerimiz üzerindeki tecrübe biçimlerini değiştirdiğini söylemiştir. Hatta onun pragmatizminde teolojik zihin anlayışı hayli baskın bir rol oynar.  

John Dewey pragmatizmi yine formüle ederek toplumsal bir yan eklemiştir. Bu sistem daha mantıksal ve daha insancıldır. Bu sistem hem bilimsel sistemler ile sonuçları hem de bedeller ile hedefleri bütünleştirmektedir. Natürel kanıtlanabilir bir durum olmadığı için farklı filozoflar tarafından bu yaklaşım garantili bir tez olarak tanımlanmıştır. 

Bilgiyi ve hareketleri işe faydalılığı üzerinden pahalandıran pragmatizm nedir, neyi savunur, temsilcileri kimlerdir gibi merak edilen soruları yanıtladık. Elbette pragmatizm içine daldığımızda kolaylıkla kaybolacağımız bir okyanus üzere. Bu yazımızda sadece pragmatizmle birinci sefer tanışanlar için temel bir bilgilendirme yapmayı hedefledik.