Güneş’e Bakan “Ayçiçeği”ne Neden “Güneşçiçeği” Demiyoruz?
Bu özelliğiyle kontaklı olarak öteki lisanlardaki ismi “Güneş” ile bağdaştırılmıştır.
Türkiye Türkçesinde ise bu çiçeğin ismi “Güneş” ile değil “Ay” ile ilişkilendirilmiştir. Pekala, ayçiçeği neden Güneş yerine Ay ile bağdaştırılır?
Ayçiçeği sözünün Türkçe sözlükte karşılığına baktığımız vakit ise iki mana ile karşılaşıyoruz:
- Birleşikgillerden, sarı renkli çiçeği çok iri olan, yurdumuzda çok yetiştirilen bir bitki, günçiçeği, günebakan, gündöndü, günâşık (Helianthus annuus).
- Bu bitkinin yağ çıkarılan ve çerez olarak da yenilen tohumu.
Ayçiçeği, Türkçe dışındaki bütün lisanlarda “güneş çiçeği” olarak isimlendiriliyor.
Diğer lisanlardan örnek vermemiz gerekirse; Yunancada helianthus (güneş çiçeği), İngilizcede sunflower (güneş çiçeği), Fransızcada tournesol (güneşe dönen, bakan), Almancada da tekrar güneş çiçeği manasına gelen sonnenblume isimlendirmeleri karşımıza çıkmaktadır.
Diğer lisanlardan farklı olarak yalnızca Ermenicede “ay çiçeği” biçiminde kullanılmaktadır. Günay Karaağaç’ın Verintiler Sözlüğü’nde karşımıza çıkan bu durum bize bu sözcüğün Türkçeden Ermeniceye geçtiğini gösterir. Bu durumda oklar tekrar Türkçeye döner.
Ayçiçeği sözü birinci olarak 19. yüzyılın başlarında karşımıza çıkar.
Yrd. Doç. Dr. Yusuf Özçoban’ın araştırmasında bizlere aktardığı üzere ayçiçeği sözü, Köktürk, Uygur, Karahan, Harezm, Kıpçak ve Çağatay üzere tarihî Türk lehçeleri yapıtlarında tespit edilememiştir.
İlk olarak 1888 tarihli Başbakanlık Osmanlı Arşivleri’nde karşımıza çıkan bu söz ekseriyetle ayçiçeği yağı ve tohumuyla ilgili ticari işler için kayıt altına alınmıştır.
Ayçiçeği ismi bu devirden sonra karşımıza çıksa da “günebakan, gündöndü, günâşık” isimlerinin ayçiçeği isminden daha fazla kullanıldığının altını çizmek gerekir.
Türkçede neden “Güneş” yerine “Ay” ile karşılandığı mutlaklık kazanmasa da kimi teoriler bulunmaktadır.
Bunlardan birinci ikisi çiçeğin manzarasıyla ilgilidir. Ayçiçeği iri ve yuvarlak bir biçime sahiptir.
Bu yuvarlak biçime karşılık olarak “aya” sözünden geldiği düşünülmektedir. “Aya” sözü Tarama sözlüğünde geçtiği üzere “avuç ve terazi kafesi” manalarına gelmektedir. Terazi kafesi tıpkı ayçiçeği üzere yuvarlak bir biçimdedir. Yani ayçiçeği sözü “aya+çiçeği” olarak ortaya çıkmış olabilir.
İkinci teori ise yuvarlak olmaları bakımından ay ve gün’ün benzerliğinden ortaya çıktığı istikametindedir.
Güneş ve Ay’ın ikisi de ışık kaynağıdır. Bu emsal özelliklerinden ötürü ay ve gün sözleri ayırt edilmeden kullanılmış olabilir.
Üçüncü teori ise eksilme sonucu ortaya çıkmış olduğudur.
“Aydın, aydın çiçē, aydın çiçeği, aydın gülü, aygın çiçeği, aygün, aygün aşığı, aygün çiçeği” üzere kullanımlardan eksilme sonucu ortaya çıkmış olabileceği istikametindedir.
Sonuç olarak öbür lisanların tersine yalnızca Türkiye Türkçesinin yazı lisanında ayçiçeği sözünün bulunması ve ağızlarda daha çok günebakan sözüyle karşılandığı unutulmamalıdır.