“Tanrı Zar Atmaz” Kelamı Aslında Neyi Tabir Ediyor?

Einstein, yaygın görüşlerin tersine bu kelamını Tanrı’ya inandığını belirtmek için değil, tahminen birçok insanın varsayım edemeyeceği bir yaklaşımla kuantum teorisine karşı çıkmak ve bir atomun parçacıklarının sistemsiz biçimlerde hareket edemeyeceği kanısını aktarmak için söylemişti. 

Bu vecizeyi ve Albert Einstein’ın bu noktadaki bakış açısını daha derinden irdeleyelim.

Einstein, 1926 yılında kuantum mekaniğinin kurucularından Max Born’a yazdığı bir mektupta şöyle der:

“Kuantum teorisi çok şey vadediyor lakin bizi Ezeli Olan’ın sırlarına yaklaştırmıyor. O’nun, her halükarda, kainatla zar atmadığına ikna olmuş durumdayım.” Aslında Einstein’ın bu tabirinde bahsi geçen “Ezeli” ve “O” kavramları Tanrı’dır. “Tanrı zar atmaz” kelamını de bu doğrultuda iki farklı yaklaşımla ele almak hakikat olacaktır.

İlki bu bilim beşerinin, tabiat ve cihanı kapsayan kuantumun büsbütün rastgele olduğuna, yani olayların yalnızca tesadüfen meydana geldiği biçimindeki kuantum mekaniğine inanmamasıdır. İkincisi ise Einstein’ın din ve Tanrı’ya ilişkin görüşleridir.

Bu ifadeyi daha açık bir halde anlayabilmek için kuantum fiziğine değinelim.

Kuantum fiziği, çağdaş fiziğin en temel yansımalarındandır ve farkında olmasak da hayatımızı kolaylaştıran teknolojinin birden fazla yerinde kendine yer bulur. Cep telefonları yahut bilgisayarların çalışmasında kıymetli rol oynayan transistörler ve nükleer reaktör ile güç üretilmesini sağlayan nükleer güç bu manada başı çeker.

Ayrıca hastalıkların teşhisinde epey yaygın bir halde kullanılan manyetik rezonans görüntülemelerinde (MRI) ve miyop tedavisinde kullanılan lazerlerin temelinde de kuantum teorisi vardır.

Bu geniş çaplı fizikî teori, 1920’lerde geliştirildi ve ne çıplak gözle ne de aletlerle göremediğimiz o “görünmeyene” ulaşmamızı sağladı.

Yani atomların fizikî özelliklerini ve yapısını açıklamamızı, nükleer tepkileri yahut hızlandırıcıda çarpıştırılan parçacıklar üzere fenomenleri daha yeterli kavramımızı ve yeniden elementleri daha kapsamlı inceleyebilmemizi, kuantum fiziğine borçlu olduğumuzu söylemek yanlış olmaz. 

Einstein ise, “Tanrı zar atmaz” kelamı ile kuantum mekaniğini bir teori olarak tuhaf bularak, farklı taraflarını eleştirir.

Evrenin büyük bir kısmı ölçülebilir ve deterministik olmasına karşın kuantum mekaniği, her şeyin temelinde küçük parçacıklar olduğunu ve kozmosun bu rastgelelik tarafından yönetildiğini söz eder. Bu noktada dikkati çeken şey ise şayet kuantum fiziği bu derece faydalı bir teoriyse, Einstein’ın neden buna katılmadığı.

Öncelikle kuantum fiziği, aslında hiçbir şeyi kesin hudutlarla iddia edemiyor. Bu fizik kolu temelde, Heisenberg’in Belirsizlik İlkesi’ne dayanır. Bu unsurda de bir parçacığın pozisyonunun ve bir parçacığın kütlesine bağlı olarak ulaşabileceği sürat olan momentumunun tıpkı anda ölçülemeyeceği söylenir. Ayrıyeten yüksek kütleli cisimlerin hızlanması yüksek bir momentuma bağlıdır.

Örneğin nanoteknoloji bölümünde geliştirilmiş atomlardan oluşan bir nano otomobilin pozisyonunu bilmek mümkün olsa bile, kuantuma nazaran momentumunu bilemeyiz.

Araç süratli da gitse seyrine yavaş bir halde devam etse de bu manada bir değişiklik olmaz. Kısaca kuantum fiziğine nazaran hiçbir şey kesin değildir ve yalnızca tıpkı zar atıldığında 6 gelmesi için kaç adet mümkünlük olduğunun bilinebildiği gibi bir olayın gerçekleşmesinin ne kadar muhtemel olduğu iddia edilebilir. 

Einstein da bu belirsizlik fikrine katılmaz ve ona nazaran her parçacığın ya da olayın fizikî özellikleri kesinlikle yüksek bir hassasiyetle ölçülmelidir. Bu doğrultuda kuantum fiziği buna müsaade vermez. Yalnızca bir parçacık sisteminin muhakkak bir halde davranmasının ne kadar muhtemel olduğunu söyler fakat o sistemdeki her bir parçacığın nasıl hareket edeceğini söylemez.

Einstein, doğayı ve cihanı içine alan bu tip bir rastlantısallığı ve meçhullüğü kabul etmemiş ve bahisle ilgili görüşünü “Tanrı zar atmaz” cümlesiyle söz etmiştir.

Diğer yaklaşım, tahminen de birçok insanın oradan buradan duyduklarıyla başını karıştıran o bahis: Einstein’ın din hakkındaki görüşleri.

Yahudi geleneklerine nazaran yetiştirilen ve gençliğinde içinde bulunduğu ağır dindarlık periyodundan sonra dini uygulamalarına devam etmeyen Einstein, 1929 yılında yaptığı bir röportajda kendisinin de söz ettiği gibi ateist değildi. 

Bu bilim insanı Tanrı’ya güçlü bir biçimde inanıyordu fakat dine dair kendi görüşleri de vardı. Fikirlerini birinci etapta, Tanrı’nın her yerde ve her şeyin içinde olduğunu söyleyerek açıklar ve bu yüzden kendisini Spinoza’nın Panteizm görüşüne yakın bulur. Yani kutsal kitapları olan ve ilahi dinler olarak bahsedilen dinlere inanmıyordu.

Einstein; Tanrı’yı, tüm taraflarıyla kainatın ve tabiatın nizamında ve rasyonalitesinde açıkça gördüğünü söz etmiş ve bunu da “kozmik din” olarak açıklamıştır. Bu sebeple de rastgelelik ve kaosun tabiatın bir modülü olmadığını tabir etmiş ve bunu da “Tanrı zar atmaz” biçiminde tabir etmiştir.